Ode aan onzekerheid
Zou ik mijn kinderen vaccineren? De vraag serieus oproepen klinkt voor mij al absurd. De risico’s van vaccineren zijn miniem en wegen niet op tegen de baten. Mensen die hun kinderen niet vaccineren staan ver van mij af. Althans, dat dacht ik. Totdat het onderwerp ter sprake kwam bij een goede vriendin die met een serieuze blik verkondigde dat ze haar zoontje niet ging laten vaccineren: “Ik laat hem niet injecteren met in een lab gekweekte ziektekiemen die de ontwikkeling van zijn immuunsysteem onderdrukken.”
Mijn maag draaide om en de moed zakte in mijn schoenen: Zegt ze dit nu écht? Is mijn vriendin een ‘anti-vaxxer’? Het deed me extra pijn. Ik studeer zelf geneeskunde en zie van dichtbij met hoeveel toewijding artsen zich inzetten om mensen te helpen. Twijfelt ze aan hun oprechtheid? Ik was boos. Ik verzamelde al mijn feitenkennis en stortte het op haar neer: vaccinaties zijn veilig, klaar. “Als je je kind niet vaccineert, ben je echt dom,” voegde een vriend toe. Een verwijt dat ik niet durfde te uiten, maar wel mijn gevoel verwoordde. In stilte keken we naar de tafel.
Sindsdien vermijden we het onderwerp. Als we gevaarlijk dichtbij komen beginnen we over iets anders, ontwijken we elkaars blik of moet één van ons plotseling naar het toilet. Ondertussen blijft een hoop onbesproken: hoe kunnen we hier wél over praten?
Blind vertrouwen is lui
Volgens prof. dr. Hedwig te Molder, communicatiewetenschapper en expert op het gebied van interacties tussen wetenschappers en het publiek, ben ik in dezelfde valkuil gestapt als veel andere wetenschappers doen wanneer ze gevoelige discussies aangaan: ik heb alleen de feiten opgenoemd. In tijden van maatschappelijke onrust vallen wetenschappers en de overheid terug op cijfers en feiten om te benadrukken dat er geen onzekerheid is, observeert Te Molder. Een sterk contrast met het algemene publiek: kritisch denken wordt aangeprezen in onze maatschappij en blind vertrouwen is een teken van luiheid.
Een wetenschapper die alleen over feiten praat zegt daarmee: “Vertrouw me blind. Ik ga over de feiten en jij niet.” De kritische burger accepteert dit niet: het is tegenwoordig een burgerlijke plicht om betrokken te zijn, vragen te stellen en zelf een mening te vormen. Maar over deze waarden en normen praten we niet in het maatschappelijke debat. Er is een taalbarrière: de wetenschapper spreekt in feiten, de kritische burger uit zijn of haar normen en waarden. De dialoog staakt. Het resultaat? Het algemene publiek voelt zich weggeschoven en niet serieus genomen.
Niet dom, maar kritisch
Het is niet onterecht dat deze kritische burgers zich ongehoord voelen. Mensen die twijfelen aan een gangbaar wetenschappelijk erkend standpunt worden weggezet als dom, onverantwoordelijk of egoïstisch. Dat is waarom gesprekken over klimaat, zwarte pieten, genderneutrale wc’s of inderdaad, vaccineren, zo gevoelig kunnen zijn. “Niet meer de feiten staan hier ter discussie, maar de persoon zelf,” legt Te Molder uit.
Dat de anti-vaccinatie beweging zich hier maar al te bewust van is laat Te Molder zien in haar onderzoek. Uit haar analyse van online uitspraken op het anti-vaccinatie forum van Mothering bleek hoe anti-vaccinatie ouders hun negatieve imago willen weerleggen. De moeders vertellen over een wake-up-call door iemand met aanzien. Zij waren zélf blind vertrouwende burgers, net als jij en ik. Bij één moeder begonnen de twijfels nadat een Spoedeisende Hulp verpleegkundige haar waarschuwde over het gevaar van vaccinaties. De moeders benadrukken hoe grondig ze de kwestie hebben onderzocht, voordat ze bekeerd zijn van de ‘mainstream’. Wat willen ze laten zien: neem ons serieus, wij zijn niet dom, maar kritisch.
De persoonlijke aanval werkt ook de andere kant op. Het werk van de wetenschapper wordt neergezet als onbetrouwbaar, niet kritisch genoeg of zelfs verdraaid. Om dit te weerleggen gaan wetenschappers nog stelliger hun feiten neerzetten, zoals het recente Deense onderzoek dat definitief moet uitwijzen dat er géén verband is tussen het BMR-vaccin en autisme.
Praten over polariserende kwesties
Volgens Te Molder praten voor- en tegenstanders in verhitte maatschappelijke discussies nu langs elkaar heen. Beide partijen raken gefrustreerd en willen niet meer met elkaar in gesprek: een herkenbare reactie. “We moeten van een debat naar een dialoog, ”stelt Te Molder. We moeten luisteren naar elkaars verborgen aannames en ideeën. Het doel is niet om elkaar te overtuigen, maar om in gesprek te blijven
Een mooi streven, maar mijn eerdere ervaringen met gesprekken over maatschappelijk gevoelige onderwerpen maakten mij kritisch over de oplossing van Te Molder. Helpt het echt om mensen dichter bij elkaar te brengen? En hoe voer je zo’n gesprek? De serie Middle Ground op YouTube doet wat Te Molder voorstelt: mensen met een tegenovergestelde mening gaan in gesprek over dieperliggende motivaties. In de aflevering over vaccineren worden de pro-vaxxers en anti-vaxxers het weliswaar niet met elkaar eens, maar er ontstaat wel een genuanceerd gesprek met wederzijdse empathie. Moeders die hun kinderen niet lieten vaccineren vertellen hoe hun zorgen over de veiligheid van vaccins zijn ontstaan nadat hun kind ziek werd kort na een vaccinatie. Een kinderarts beschrijft de kinderen op zijn afdeling, die moeten leven met ingrijpende consequenties van ziektes die door vaccinaties voorkomen hadden kunnen worden. Over de slotstelling “er is te veel vijandigheid tussen beide partijen” is er eensgezindheid: we moeten met elkaar in dialoog blijven, anders komen we nergens.
Terugkijkend heb ik mijn emoties de overhand laten nemen en me verscholen achter feiten. Het gesprek is door mij tot stilstand gekomen, terwijl ik had moeten vragen: ‘Wat maakt dat je dit nu besloten hebt?’ ‘Wat zijn je zorgen?’ Of we het op deze manier met elkaar eens zouden zijn geworden betwijfel ik, maar het is in ieder geval beter om in gesprek te blijven dan in stilte van elkaar verwijderd te raken.
