In therapie
Je loopt ’s avonds door een donker parkje en opeens springt er een man met kwade bedoelingen uit de bosjes. Schreeuwend en worstelend probeer je weg te komen, maar het lukt niet. Dit is het stereotype beeld dat mensen van een verkrachting of seksueel grensoverschrijdend gedrag hebben. “Toch vinden de meeste verkrachtingen plaats in bekende kring”, vertelt sociaal psycholoog prof. Naomi Ellemers
Cijfers laten zien dat er veel te vaak over iemands seksuele grens wordt gegaan. 62% van de vrouwen en 22% van de mannen hebben ooit in hun leven te maken gehad met seksuele grensoverschrijding: van vervelende seksuele opmerkingen en ongewenste aanrakingen tot allerlei vormen van seks tegen de wil. Socioloog Javier Koole vertelt dat zelfs de WHO spreekt van een epidemie: “Seksueel geweld treft zoveel mensen over de hele wereld met veel negatieve gevolgen.” Hoe voorkomen we seksueel grensoverschrijdend gedrag?
Geworteld in cultuur
“In veel omgevingen, zoals scholen, sportverenigingen en op de werkvloer, bestaat een cultuur waarin seksueel grensoverschrijdend gedrag wordt genormaliseerd”, vertelt Ellemers. “Machtsverhoudingen spelen hierin een grote rol. Personen in een dominante positie - zoals een leidinggevende, coach of oudere student - gebruiken hun positie soms om gedrag te vertonen dat eigenlijk niet door de beugel kan.” De grappen beginnen als zogenaamde ‘onschuldige grapjes’ en worden vaak niet serieus genomen. Omdat dit gedrag herhaaldelijk voorkomt en zelden wordt aangepakt, ontstaat er een cultuur waarin dit als normaal wordt gezien. Slachtoffers voelen zich hierdoor niet veilig genoeg om iets te zeggen, uit angst niet geloofd te worden of als overgevoelig te worden bestempeld.
“Maar het is toch een grapje”
Deze zogenaamd luchtige opmerkingen worden vaak verdedigd met: “Het was maar een grapje”, of “Ik bedoelde er toch niks mee.” Daarmee wordt het effect op de ander gebagatelliseerd en wordt verantwoordelijkheid ontweken. Juist deze houding vormt een voedingsbodem voor seksueel grensoverschrijdend gedrag en maken ruimte voor ernstigere vormen van seksueel geweld.
Koole laat dit terugzien in ‘de piramide van geweld’ en wijst erop dat het benoemen van een ongepaste grap meer betekent dan het op het eerste gezicht lijkt.
"Het lijkt misschien nutteloos, je vrienden aanspreken op seksistische grappen, maar wanneer we dit niet doen, normaliseren we het objectiveren van vrouwen. Misschien was het voor jou vrienden oprecht slechts een grapje, maar er hoeft maar één persoon mee te luisteren die dit niet als grapje ziet. Voor die persoon kan dit de stap naar seksueel geweld of zelf femicide verkleinen.”
Al met al is het dus van balang om ervoor te zorgen dat de verschillende stappen in de piramide van geweld niet genormaliseerd worden. Ook al lijken acties onschuldig, wijs mensen op de mogelijke consequenties.
Tijd voor aanpak!
Des te belangrijker om deze genormaliseerde cultuur vroegtijdig aan te pakken. “Interventies die zich richten op jongeren tussen de 12 tot 25 jaar werken het best”, vertelt Koole. Samen met zijn collega’s bij Rutgers (expertisecentrum seksualiteit) heeft hij drie punten opgesteld om vroegtijdig seksueel overschrijdend gedrag aan te pakken.
1. Het doorbreken van genderstereotypen
Een belangrijke aanpak tegen seksueel grensoverschrijdend gedrag ligt in het versterken van individuen door genderstereotypen en machtsdynamieken te doorbreken. Jongens worden vaak opgevoed met het idee dat assertiviteit en dominantie mannelijk zijn, terwijl meisjes juist worden aangemoedigd tot zorgzaamheid en volgzaamheid. “Zolang we blijven vasthouden aan die stereotypen rollen, houden we ook het ongelijkwaardig gedrag in stand,” stelt Koole.
2. Het versterken van sociale interactie
Wie zich kan inleven in een ander, overschrijdt minder snel grenzen. Sterke sociale banden en goede communicatieve vaardigheden zijn cruciaal in het voorkomen van grensoverschrijdend gedrag. Door warme, veilige relaties tussen leeftijdsgenoten én met volwassenen te bevorderen, ontstaat een klimaat waarin grenzen beter worden gerespecteerd.
Ook het leren vragen van toestemming - consent - speelt hierin een belangrijke rol. “Consent is sexy!”, roept Koole. “Vaak weten jongens het niet eens wanneer ze de grens over zijn gegaan. Als ze leren dit vaker te checken bij hun seksuele partner, zullen er ook minder misverstanden plaatsvinden. Scholen kunnen hier zelfs een rol bij spelen door te oefenen met basiszinnetjes zoals: “Vind je dit nog lekker?””
3. Het veranderen van een schadelijke cultuur
Een duurzame aanpak van seksueel overschrijdend gedrag vraagt om fundamentele cultuurverandering. Dat betekent niet alleen kleine aanpassingen, maar het herzien van diepgewortelde sociale normen. “Een gedragscode opstellen is belangrijk, maar niet voldoende. De norm zelf moet verschuiven,” stelt Ellemers .
Denk aan studentenverenigingen waar het normaal is om met een date naar een gala te komen. Zulke tradities impliceren sociale druk en hebben hierdoor in het verleden tot vervelende situaties of ophef geleid. Met alleen een voorlichting op de studentenvereniging verander je dit niet, er moeten radicaal dingen veranderen en soms zelfs afgeschaft worden.
