Grenzen aan de vrijheid van meningsuiting

“Vrijheid van meningsuiting is een essentieel onderdeel van onze westerse samenleving, van onze Nederlandse samenleving, daar hebben we natuurlijk eeuwenlang voor gestreden.” Met deze woorden reageerde minister Rutte op de oproep vanuit Turkse consulaten in Nederland om beledigingen aan het adres van Recep Erdogan te melden. Vrijheid van meningsuiting is in deze woelige tijden van immigratieproblematiek, de arrestatie van Nederlandse journalisten in Turkije, en politici met rechtse opvattingen een hot topic. Het is een kernonderdeel van een democratie, maar kan het ook te ver gaan? Daarover spraken we in de reeks Movies & Science: Aan de lijve met mr. drs. Paulien de Morree (Rechtsgeleerdheid, UU), naar aanleiding van de documentaire Welcome to Leith.

In het dorpje Leith, in de Amerikaanse staat North Dakota, wonen slechts 24 mensen. Het ligt in the middle of nowhereen te midden van het desolate landschap ontvouwt zich een horrorverhaal. Dat begint zodra de beruchte racist Craig Cobb er gaat wonen. Hij heeft extreme overtuigingen en in het verleden schuwde hij geweld niet. Hij haat donkere mensen en joden. Cobb vreest dat het 'blanke ras' uitsterft en de 'witte cultuur' verdwijnt, en wil daarom en Arische natie stichten. Hij koopt in Leith grond voor zijn vrienden, invloedrijke witte nationalisten. Zodra ze met meer zijn hebben ze namelijk een democratisch overwicht.

"Ik zie deze film nu voor de tweede keer, maar het blijft heftig en schokkend om te zien hoe deze mensen denken en proberen een dorp over te nemen"

Paulien de Morree bestudeert in haar werkkamer de theoretische kaders van de democratie en de jurisprudentie rondom de vrijheid van meningsuiting. Normaal gesproken léést ze over haatgroeperingen en hun acties. De beelden prikkelen haar om na te denken over de vraag: hoeveel ruimte moet democratie ruimte bieden aan groepen met radicale ideeën?

Een pasklaar antwoord op deze vraag is er niet en die verschilt per land. Ieder democratisch land geeft daar namelijk een andere invulling aan. De Morree legt uit dat er grofweg twee visies op democratie zijn. Ten eerste is daar de procedurele visie: democratie is slechts een set van procedures om te komen tot procedurele besluitvorming en het is een 'free marketplace of ideas'. De vrijheid van meningsuiting geeft iedereen de mogelijkheid om die te verspreiden, zelfs mensen met gevaarlijke en ondemocratische ideeën. Sterker nog: deze mensen kunnen ook aan de macht komen. Daardoor kan de democratie zelfs te einde komen. Daartegenover staat de tweede visie, die meer inhoudelijk is. Het gaat niet alleen om de procedures, er zijn ook bepaalde waarden inherent aan de democratie. Als je deze waarden niet respecteert mag je niet meedoen. Stel dat een politieke partij de Sharia – Islamitisch recht - wil invoeren, dan zou dat in de eerste visie wel mogen en in de tweede niet.

Cobb en zijn rechterhand Kynan Dutton, die met het hele gezin is overgekomen, planten vlaggen met swastika's in hun tuin. De dorpelingen zijn bang en voelen zich bedreigd. Geen wonder, wat zou jij ervan vinden als iemand een Hitlergroet doet tijdens de dorpsvergadering? De oorspronkelijke bewoners slapen met een pistool naast hun kussen, de nationalisten lopen met machinegeweren door de buurt. De spanning is om te snijden, maar tot een geweldsuitbarsting komt het gelukkig niet. Via een slinkse, maar legale weg, neemt de dorpsraad een nieuwe wet aan die verplicht dat elk huis is aangesloten op het waternet en riool. Daar voldoen de onderkomens van Dutton en Cobb niet aan. Ze worden hun huis uitgezet. Daarnaast doen een aantal bewoners aangifte en de twee racisten belanden in de cel. Beiden komen na een aantal maanden vrij, wegens gebrek aan bewijs.

Nederland hanteert de inhoudelijke visie op democratie. Vlaggen met swastika's die in Leith fier wapperen zijn verboden. In Amerika zijn ze heel terughoudend in het verbieden van zaken of uitlatingen op basis van hun inhoud. Haatzaaien is daar bijna nooit strafbaar, hier wel. De erfenis van de Tweede Wereldoorlog zorgt voor een strengere wetgeving in Europa. Toch worstelen verschillende landen met de aanpak van extreemrechtse groeperingen. De Morree geeft aan dat er een groot grijs gebied is. Er zijn veel mensen die de grenzen opzoeken, maar er soms net niet overheen gaan. Per geval zal de rechtbank kijken of er sprake is van strafbare feiten. Het is dus heel lastig om te zeggen wat de grenzen van vrijheid van meningsuiting precies zijn. In België werd het Vlaams Blok, een Vlaams-nationalistische politieke partij, verboden wegens racisme. In Nederland is dat mogelijk als een partij in strijd is met de openbare orde, maar wat betekent dat? Men moet daar terughoudend in zijn, want een politieke partij is ook onderdeel van ons democratisch proces: ze vertegenwoordigt blijkbaar een deel van de samenleving.