10 geboden revisited
Evolutionair gezien zijn ouderen maar nutteloos. Aan de voortplanting doen ze niet mee, en hun traagheid en zwakke fysieke gestel maakt ze – vanuit biologisch perspectief – een last voor de groep. Volgens primatoloog Frans de Waal heeft onze moraal een evolutionaire oorsprong. Maar als dit zo is, en ouderen zijn evolutionair nutteloos, waarom zouden we dan het vijfde gebod 'Eert uw moeder en vader' volgen? Het is een aanvulling op onze natuur, volgens prof. Hans Achterhuis.
Weg ermee?
De antropoloog Jared Diamond geeft vijf manieren om van ouderen af te komen. Achterhuis haalt ze tijdens de serie 10 Geboden revisited aan om te tonen dat ouderenzorg niet vanzelfsprekend is. Ten eerste kan je ouderen compleet verwaarlozen, zoals de Aboriginals doen. Je kan ook een lange wandeling met een ouder maken, om deze vervolgens ergens achter te laten zodat hij of zij niet terug kan keren naar de stam. Ook kan je ze zelfmoord laten plegen, zoals gebeurt bij de Yakut in Siberië. Je kan, ten vierde, ook je ouders helpen bij deze zelfmoord. Sommige stammen zien dat als een eervol ritueel. Een zoon die weigert deel te nemen aan dit ritueel, wordt door zowel zijn tribale gemeenschap als de te doden moeder ten schande gemaakt. Ten vijfde kan je de ouderen doden zonder hun instemming. Dit klinkt gruwelijk, maar evolutionair gezien is het dat niet per se. Als een kind volwassen is geworden, hebben de ouders hun taak volbracht en zit hun nuttige tijd er eigenlijk alweer op. Het vijfde gebod gaat dan ook tegen de natuur in. Ouders zijn gemaakt om voor hun kinderen te zorgen, maar andersom geldt dat niet.
Dierlijk voorbeeld
Volgens Achterhuis hebben dieren zelfs helemaal geen vader en moeder. De aanduidingen 'vaderschap' en 'moederschap' zijn culturele categorieën. Achterhuis legt dit uit aan de hand van een nest poesjes op de boerderij waar hij ooit woonde. De moederpoes waakte over haar kinderen en viel iedereen aan die het waagde bij hen in de buurt te komen. Maar een jaar later hadden moeder en zoon bepaald geen intieme band meer. De moeder pestte haar kattenzoon zelfs het huis uit. In de dierenwereld verwijderen ouders en kinderen zich doorgaans van elkaar. Een uitzondering hierop is de ooievaar. Nadat de kinderen het nest hebben verlaten, blijven de ouders daar vertoeven. Jaren en jarenlang, en de kinderen van de ooievaar vliegen telkens weer over land en zee om naar hun ouders terug te keren. Zij verzorgen dan hun ouders. De ooievaar is in de kunstgeschiedenis daarom ook een symbool geworden voor loyaliteit aan de ouders. Het is een voorbeeld waar wij mensen ons aan zouden moeten spiegelen, aldus Achterhuis.
Meerwaarde
Het gebod 'Eert uw moeder en vader' kan dus worden gezien als een sociologische reparatie van een biologisch defect, stelt Achterhuis. Deze tegenstelling tussen cultuur en natuur is interessant. De zorg voor ouderen is eerder een morele plicht dan een natuurlijk ingegeven instinct. Dat betekent niet dat ouderen geen waarde kennen. Ouderen kunnen op andere dan evolutionaire manieren nuttig zijn. We hebben hun hulp niet langer nodig om ons te voeden en te kleden, maar zij kunnen ons wel voorzien van levenslessen. Ze zijn belangrijk, omdat ze ons vanuit hun jaren ervaring wijsheid kunnen overbrengen. Deze discussie is interessant met het oog op de toenemende vergrijzing. Hoe gaan wij met onze ouderen om? Hoe kunnen we daarbij putten uit het vijfde gebod?
Het vermoorden of aanzetten tot zelfmoord van ouderen is uiteraard geen reële optie. Het staat haaks op het zesde gebod, 'Gij zult niet doden'. Op dinsdag 15 april zal prof. dr. Maarten van Buuren spreken over het verbod anderen om te brengen. Hoe strookt dit gebod met onze natuurlijke neigingen?
