10 geboden revisited
Hoe ga je om met verlangens? Is het verkeerd om net zo'n mooie auto te willen als je buurman? En wat moet je doen als je de vriendin van je beste vriend wel ziet zitten? Aan het tiende gebod "Gij zult niets begeren dat van uw naaste is” zitten nogal wat haken en ogen, zo laat prof. dr. Hans Achterhuis zien in de laatste lezing in de serie 10 geboden revisited.
Intellectuele beteugeling
Er zit volgens Achterhuis een intellectueel aspect aan het tiende gebod. Je kunt het gebod zo opvatten, dat het simpelweg betekent dat je niets mag begeren. Met behulp van je intellect moet je je lichamelijke verlangens zoveel mogelijk beteugelen. Deze houding tegenover begeerte zie je terug in de voor-Joodse mythen en religies waar de geboden op gebaseerd zijn. Het boeddhisme, Taoïsme en ook wijsgeren als Plato wijzen lichamelijke verlangens af. Door die te beteugelen met je intellect kun je toegang krijgen tot een leven dat gevrijwaard is van lijden.
Daarnaast is er volgens Achterhuis een sociaal aspect: begeer niet wat van uw naaste is. Verlangens van verschillende mensen kunnen met elkaar in botsing komen. En daar komt het tiende gebod echt van pas. Op deze manier opgevat zorgt het gebod voor conflictbemiddeling. Conflictbemiddeling hebben we hard nodig. Onderzoek wijst namelijk uit dat mensen die dicht bij elkaar leven vaak dezelfde verlangens hebben.
Spiegelneuronen
Die verlangens kiezen we niet zelf, maar spiegelen we aan de verlangens van anderen. In navolging van de Franse literatuurwetenschapper René Girard noemt Achterhuis dat 'mimetische begeerte'. Spil in het spel van het mimetisch begeren zijn onze spiegelneuronen. Die stellen ons in staat ons in te leven in hoe anderen denken. We verkrijgen onze basale empathische vermogens door ons te spiegelen aan het gedrag van de mensen om ons heen. De keerzijde is dat we op dezelfde manier leren te verlangen naar wat een ander verlangt. Dat kan zorgen voor jaloezie, waaruit conflicten ontstaan. Spiegelneuronen zorgen niet alleen voor empathisch vermogen, maar leiden dus ook tot begeerten die vriendschap kunnen ondermijnen. Zo ben je opeens rivaal in plaats van beste vriend.
Gelijkwaardigheid
Hoe snel dat kan gaan kun je lezen in mythen en religies. Verhalen over Aeneïs en Tullus, Romulus en Remus, en Kaïn en Abel leren ons dat mensen die dicht bij elkaar staan toch uit elkaar gedreven kunnen worden door jaloezie. Bovendien zijn deze mythologische figuren elkaars gelijken, ontsproten uit goden of uit eenzelfde vader en moeder. Achterhuis noemt deze gelijkwaardigheid een gevaarlijke waarde. Want waar hiërarchische verhoudingen voor duidelijkheid zorgen wie waar recht op heeft, zorgt gelijkwaardigheid er juist voor dat ieder recht heeft op eenzelfde deel. En laat die waarde in onze moderne samenleving nou juist alleen maar belangrijker worden. Gelijkwaardig zijn aan anderen is tegenwoordig zelfs een mensenrecht. Zorgt dat niet juist voor meer conflicten? Ik heb toch immers net zoveel recht op een mooie auto als mijn buurman?
De filosoof Thomas Hobbes dacht ook na over de gelijkwaardigheid van mensen. Hobbes was van mening dat mensen onderling maar weinig van elkaar verschillen. Daarom kun je mensen niet in een hiërarchisch model indelen zodat iemand meer aanspraak maakt op dezelfde auto als een ander. Hij zag dan ook maar één oplossing: geef één iemand het geweldsmonopolie om conflicten tussen verlangens van verschillende mensen te kunnen beslechten. Op deze gedachte borduurt Achterhuis voort. Is er niet een instituut waar we vreedzaam kunnen strijden om onze verlangens te vervullen?
Massaproductie
Dat instituut is er en wel in de vorm van de markt. Hier kunnen we leren omgaan met onze verlangens die soms met die van anderen in conflict zijn. Door massaproductie is het namelijk mogelijk om gelijke verlangens toch te vervullen. Die auto op de parkeerplaats van de buurman kan zo ook de mijne worden. Toch is de markt niet voor alles de oplossing. Want dezelfde vriendin als die van mijn beste vriend, die biedt de markt niet aan. Daar brengt het tiende gebod dan toch nog uitkomst: begeer niet datgene dat van uw naaste is. Of is dat in dat geval makkelijker gezegd dan gedaan?
Dit was de laatste lezing in de serie 10 geboden revisited. Kijk op de programmapagina alle lezingen van prof. dr. Maarten van Buuren en prof. dr. Hans Achterhuis terug. Daar vind je ook alle blogs.
