De mens is de mens een God

Elke samenleving heeft behoefte aan een gedeelde moraal. Maar waar halen we die vandaan? En, misschien een belangrijkere vraag, waarom zouden we ons houden aan de regels? De bijbel deed lange tijd dienst als gids en de tien geboden functioneerden als concreet moreel handvat. Haar gezag ontleent het heilige boek aan het geloof dat het het woord van God is. Maar wat als dit geloof afkalft? Hebben we dan nog iets aan de tien geboden? Prof. dr. Hans Achterhuis en prof. dr. Maarten van Buuren behandelen in de serie 10 geboden revisited om beurten een gebod aan de hand van het werk van filosofen en denkers. Van Buuren trapte de serie af en concludeerde dat we de tien geboden niet per se nodig hebben. We hebben nu Spinoza.

Voor wat hoort wat

Volgens Exodus ontving Mozes twee stenen tafelen op de berg Horeb, zo'n 1200 jaar voor Christus, met daarop de tien geboden. “Ik ben de eeuwige uw God die u uit het land Egypte, uit het diensthuis, geleid heeft.” Zo luidt het eerste gebod, hoewel de vertalingen en indelingen per religie wat verschillen. De opschriftstelling van deze gebeurtenis dateert ongeveer 500 jaar later, in de 6^e of 7^e eeuw voor Christus. Een belangrijke aanwijzing voor deze datering, is dat de geboden dezelfde vorm hebben als de feodale contracten die in die tijd veel voorkwamen.

In dit soort feodale geschriften worden de weldaden van de vorst opgesomd en wordt zijn autoriteit benoemd. Dan worden de regels genoemd die zijn vazallen hem daarom verplicht zijn. Tot slot worden de beloningen en sancties opgesomd die hieraan verbonden zijn. Voor de tien geboden houdt dit in dat God het volk van Israël bevrijd heeft en een land van melk en honing belooft, maar dat het zich dan wel aan een aantal regels moet houden. “Voor wat hoort wat”, zo vat Van Buuren het samen. Volgens Van Buuren is de functie van de tien geboden gelijk aan die van de feodale contracten. Het creëert eenheid binnen een volk, en functioneert als een constitutie. Het verheft het volk van Israël als uitverkorene boven andere volken. De tien geboden hebben zo gezien een staatkundig belang.

God is natuur

Deze visie op de rol van de tien geboden is al te vinden bij de Nederlandse filosoof Spinoza in de 17^e eeuw. Hij ging zelfs nog een stap verder door de God van de tien geboden te typeren als 'onware God'. Het is een godsbeelddat ontsproten is aan de gedachten van profeten. We moeten door deze onware God heenkijken om zicht te krijgen op de 'ware God'. Maar wat is dat dan, die ware God? Volgens Spinoza is God niet iets boven en buiten de natuur, iets wat ons van buiten regels oplegt, maar is God dat wat in ons en ook in de natuur zit. “Deus cive natura”, citeert Van Buuren Spinoza. “God is natuur.” Hij is zit overal in en niet erbuiten, hij is 'immanent'.

Dit is een revolutionaire gedachte, zeker in de 17^e eeuw. Spinoza definieert God op een compleet nieuwe manier. God is natuur, maar wat is dan de essentie van die natuur? Het simpele en tegelijkertijd complexe antwoord: de rede. Hoe dichter we bij de rede blijven, hoe dichter bij onze 'echte' natuur, oftewel: God. Je moet je niet van je natuur vervreemden, want dat is van God losraken. Het verstand, de rede, díe kan ons bevrijden. De macht van het verstand, niet een God buiten ons, leidt tot vrijheid van de mens.

Moraal zit in ons

Ten aanzien van de geboden zegt Spinoza dat we de God die buiten en boven ons is moeten loslaten omwille van de immanente God, de God in ons, de rede. Het besef dat God natuur is en in alles is, heeft gevolgen voor onze identiteit. Het doet ons realiseren dat we onderdeel zijn van een groter geheel, en zelf verantwoordelijk zijn voor ons handelen. We moeten niet doden omdat dat in de tien geboden staat, maar omdat we dat niet redelijkerwijze kunnen willen. We zijn niet afhankelijk van regels buiten ons, we moeten met de rede zoeken naar de regels die in ons zitten.

Morele regels hoeven dus niet van buiten ons te komen volgens Spinoza. Met behulp van de rede kunnen we het zelf. Wellicht biedt dit perspectief hoop als het gezag van de bijbel afneemt.

Benieuwd naar het hele verhaal en de reactie van prof. Hans Achterhuis? Bekijk 1. De eeuwige God. Over twee weken op 17 februari behandelt Achterhuis het tweede gebod 'Gij zult geen andere goden hebben.'