Creativiteit
Creativiteit en muziek - de meest logische combinatie van alle elementen die in de reeks over creativiteit aan bod komen. Muziek is bij uitstek creatief. Maar waarom? Wat maakt muziek nou zo'n overduidelijk creatief proces? Waarom twijfelt niemand aan de creatieve waarde van een symfonie van Beethoven, maar lopen de gemoederen in de discussie over de rol van creativiteit in wetenschap hoog op? Wat is het dat muziek creatief maakt en waar liggen de grenzen daarvan? Zijn er überhaupt wel grenzen?
Muziekwetenschapper prof. dr. Julia Kursell, gespecialiseerd in experimentele muziek, maakt het ons niet gemakkelijk. Wie een analyse van de Beatles of Beyoncé verwacht, komt voor een aangename verrassing te staan. Kursell daagt ons uit zelf te experimenteren met het ervaren van muziek. Ook daar schuilt immers creativiteit in. Ze stelt dat zowel het componeren en produceren, als het horen en ervaren van muziek een creatief proces is. Maar hoe moeten we creativiteit in muziek nou eigenlijk zien?
'Unexpected beauty'
Volgens Kursell heeft creativiteit in muziek alles te maken met het vinden en esthetisch waarderen van het onverwachte. Hier is een belangrijke rol voor experimenteren weggelegd; creativiteit is verbonden met het ontdekken van grenzen en het overstijgen daarvan. Fragmenten van de Franse componist Gérard Grisey gaan letterlijk over het opzoeken van de grenzen van het menselijk gehoor en de fysieke karakteristieken van muziek. Kursell legt uit dat het creëren van muziek herhalende cycli van produceren, controleren en evalueren betreft. Er wordt een geluid 'bedacht' en geproduceerd, vervolgens wordt dit gecontroleerd en gemanipuleerd waarna beoordeling van 'of het klinkt zoals ik wil dat het klinkt' plaatsvindt. Bevredigende evaluatie kan het gevolg zijn van het precies tot uiting brengen van het originele idee of – en daarin schuilt een heel belangrijk element van creativiteit – het stuiten op iets nieuws en onverwachts dat ondanks de onwennigheid als mooi wordt ervaren: 'The emergence of unexpected beauty'.
Technologie en creativiteit
In alle voorbeelden die Kursell laat horen speelt technologie een belangrijke rol. We luisteren naar onherkenbaar menselijk computergestuurde stemmen en volledig geëxtraheerde, uit elkaar getrokken instrumentele geluiden. Zijn technologie en creativiteit niet juist elkaars ergste vijand in muziek, luidt een vraag uit de zaal. Neemt de komst van synthesizers en computers niet al het menselijk creatieve weg uit muziek? Kursell ziet dit heel anders. Ze beargumenteert dat technologische invloeden creativiteit juist verbreden, aangezien het dingen mogelijk maakt die daarvoor letterlijk ondenkbaar waren. Zoals Kursell het zegt: “Technology gets us away from what we expect”. Met behulp van computers kunnen we tegenwoordig geluiden creëren die vroeger letterlijk onhoorbaar waren. Dit opent nieuwe deuren en schept nieuwe mogelijkheden.
Kursell benadrukt dat onverwachte vondsten niet alleen in de muziek waardevol zijn, maar ook in de wetenschap. In het verleden hebben ze tot onverwachte doorbraken geleid. Het was bijvoorbeeld in een grootschalig onderzoek naar kanker dat bij toeval het menselijk DNA werd ontdekt. Niemand was ernaar op zoek, maar eenmaal verschenen kon het niet genegeerd worden. Soms vinden we antwoorden op vragen die we niet eens gesteld hebben.
Wetenschap als muziek maken?
Maar is wetenschap dan gelijk aan muziek maken? Zijn wetenschappelijke experimenten analoog aan het experimenteren met muziek, waarbij de 'componisten' net zo lang dingen uitproberen, bijschaven en manipuleren totdat er een bevredigend eindproduct overblijft dat voldoet aan de esthetische dan wel wetenschappelijke eisen die we onszelf opleggen? Kunnen we de nieuwste CD van Lady Gaga vergelijken met de nieuwste theorie over de kwantummechanica of spiegelneuronen in het brein?
Zo ver wil Kursell gelukkig niet gaan. Een essentieel kenmerk van wetenschap is dat ze werkt met modellen, kaders en referenties waarbinnen theorieën moeten passen. Ongeacht de waarheid van deze modellen, moeten nieuwe theorieën zich hiernaar vormen. Een theorie over het naar beneden vallen van voorwerpen die de zwaartekracht ontkent zal weinig serieus genomen worden. Muziek heeft dit niet. Voor muziek gelden geen referenties of afbakeningen, behalve wellicht arbitraire sociale conventies en de fysieke grenzen van het gehoor. Daarbinnen is alles theoretisch mogelijk. Of de gemiddelde Nederlander het op z'n Ipod zal zetten is echter een tweede.
Kijk hier de lezing 'Creativity in experimental music' van prof. dr. Julia Kursell terug. Volgende week op woensdag zelfde tijd, zelfde plaats zal informaticus prof. dr. Pieter Adriaans spreken over simuleren van creativiteit door middel van kunstmatige intelligentie.
