Lokaal mondiaal
Duurzaamheid dwingt ons te vragen hoe we iets verdelen en gebruiken waarvan te weinig is. Met zuinigere auto's, windmolens en spaarlampen ontzien we het milieu. Maar een rebound-effect ligt op de loer. Een voorbeeld hiervan is licht onnodig laten branden, 'omdat het toch een spaarlamp is'. Het rebound-effect kan de duurzame werking van producten ondermijnen. Als we uitgaan van onze behoeftes en producten daarop aanpassen, is dat niet voldoende. We moeten nadenken over welke behoeftes ten grondslag liggen aan de keuzes die we maken. Het is tijd dat we ons gaan afvragen welke behoeftes we ons kunnen veroorloven.
Waardenpatronen
Maar hoe bepaal je welke behoeftes overbodige luxe zijn en welke niet? Wat mensen belangrijk vinden en nodig hebben hangt af van de waarden die zij aanhangen. Prof. dr. ir. Klaas van Egmond (Utrecht Sustainability Institute), onderzocht deze waarden en ontdekte verschillende patronen. Hij liet bij de eerste lezing in de serie Lokaal mondiaal zien, dat de idealist staat tegenover meer materialistische types; en er zijn mensen die meer gericht zijn op het individu terwijl anderen het liefst helemaal opgaan in het collectief. Je plaats in dit spectrum heeft gevolgen voor je de behoeftes die je hebt en dus ook voor de keuzes die je maakt.
Volgens Van Egmond heeft de samenleving zich als geheel verplaatst van een religieus ingerichte samenleving, via een meer collectief denkend communistische samenleving, naar een materialistische, kapitalistische samenleving. Al deze vormen bevinden zich aan de periferie. Het probleem is dat de perifere posities in het spectrum niet tot oplossingen leiden, omdat ze te radicaal zijn. Van Egmond stelt daarom een filosofie van het radicale midden voor. We vinden elkaar in het midden, een plek waar iedereen dezelfde taal spreekt. De mens is namelijk individualist, maar ook onderdeel van een collectief, heeft idealen maar staat ook met beide benen op de grond. Als we bij het inrichten van de samenleving het midden tussen al deze extremen opzoeken, sluiten we het best aan bij de behoeftes van mensen nu en in de toekomst. Op basis van die behoeftes kunnen we kiezen hoe we richting geven aan duurzaam beleid.
Geen startpunt maar eindpunt
Ook prof. dr. ir. Harro van Lente, hoogleraar Filosofie van Duurzame Ontwikkeling (UM), pleit voor meer aandacht voor behoeftes als het gaat over duurzaamheid. We denken vaak rationele, autonome en individuele personen te zijn. Onze behoeftes komen hieruit voort en zouden zijn gebaseerd op deze drie eigenschappen. Volgens Van Lente schort er echter nogal wat aan dit beeld. Denkers als Freud en Nietzsche hebben ons geleerd dat we minder rationeel zijn dan we denken en dat onze behoeftes vaak voortkomen uit irrationele driften. Met onze autonomie en individualiteit is het ook wat somberder gesteld. We kennen allemaal het gevoel dat we iets willen omdat een ander het heeft. Deze 'mimetische begeerte' ondermijnt het beeld van het autonome individu.
Van Lente stelt een heel ander beeld van behoeftes voor. Behoeftes zijn geen startpunt maar een eindpunt. Neem het internet als illustratie. In eerste instantie een luxe product voor een kleine groep, maar al gauw groeide het uit tot een massaproduct. Inmiddels is het zelfs een noodzaak wil je goed kunnen functioneren in de maatschappij. Zonder dat je er iets over te zeggen hebt gehad, is de behoefte aan internet gecreëerd onder druk van de omgeving. Zo is dat ook met de hoeveelheid water, grondstoffen en energie die we gebruiken. Onze behoefte aan groot verbruik is een uiting van de collectieve norm en dus geen uiting van een individuele, autonome voorkeur.
Willen we onze behoeftes aan kunnen passen om een duurzamere wereld te creëren, dan moeten we reflecteren en ingrijpen voor ze vast zijn geroest in onze collectieve gewoontes. 'We moeten weer baas worden over eigen behoefte', aldus Van Lente. Dan pas kunnen we nadenken over welke behoeftes we ons kunnen veroorloven, duurzaam zijn en welke we toelaten. Als we uitgaan van de behoeftes die er zijn en daarmee naar een duurzame samenleving streven, dan vissen we achter het net.
Wil je de lezing in zijn geheel terugzien? Kijk dan hier.
