In je recht
Elke vijf jaar moet iedere lidstaat van de Verenigde Naties een mensenrechtenexamen doen. Bij dit examen, dat officieel de Universal Periodic Review heet, mogen lidstaten elkaar aanspreken op de mensenrechtensituatie in een land en aanbevelingen doen. Nederland was voor het laatst in 2022 aan de beurt. Als je denkt dat we met en wimpel geslaagd zijn, dan heb je het mis. Ook in Nederland zijn verbeteringen nodig. Denk aan de toeslagenaffaire, etnische profileren en geweld tegen vrouwen. Hoewel de mensenrechten universeel geldend zijn, betekent het dus niet dat ze altijd gewaarborgd zijn. Hoe is het gesteld met de zeggingskracht van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens?
Waar ben je?
Mensenrechten zijn al vanaf het begin omstreden. Dat was al te merken toen alle VN-landen gingen stemmen over de mensenrechtenverklaring. Zo gaf de Sovjetleider Stalin het bevel dat de afgevaardigde van de Sovjet-Unie zich moest onthouden van het stemmen. “De officiële reden was dat de verklaring volgens hem een te westers product was geworden,” legt rechtswetenschapper prof. Antoine Buyse van de Universiteit Utrecht uit. Volgens Stalin ging het te veel over politieke vrijheden en te weinig over sociale en economische gelijkheid. Toch zijn die uiteindelijk wel terechtgekomen in de Verklaring. “Maar dat kwam niet door de Sovjet-Unie, maar door allerlei landen uit Latijns-Amerika.” Het argument dat de mensenrechten te westers zijn wordt vandaag de dag nog gebruikt. Volgens Buyse is het belangrijk om je dan af te vragen wie dit dan zegt. “Vaak zijn dat regeringsleiders van staten die mensenrechten niet willen garanderen en bij wie het dan heel goed uitkomt om te zeggen ‘Dit is alleen maar westers, wij doen het hier anders.’”
Wie ben je?
Dat je je bevindt in een land waar mensenrechten gelden, wil nog niet per se zeggen ze ook altijd voor jou gelden. In 1990 werd het ‘Verdrag over de bescherming van de rechten van alle migrantenwerkers en hun familieleden’ aangenomen door de VN. Maar niet alle landen erkennen dit verdrag. “Dit is ook een mensenrechtenverdrag dat tot stand is gekomen door niet-westerse landen als de Filipijnen en Indonesië, waar veel arbeidsmigranten vandaan komen,” vertelt Buyse. Maar de landen waar veel arbeidsmigranten werken, denk aan de stadionbouwers in Qatar, erkennen deze wet niet. “Dat betekent dus dat als jouw recht wordt geschonden, je daar dan geen beroep op kunt doen.” Ook Nederland erkent dit verdrag voor mensenrechten van migrantenwerkers niet.
Een andere groep van wie de mensenrechten vaak geschonden wordt zijn asielzoekers. Denk bijvoorbeeld aan de situatie in het asielzoekerscentrum in Ter Apel vorig jaar, waarvoor Nederland een waarschuwing van de Raad van Europa kreeg. Mensenrechtencommissaris Dunja Mijatovic meldde toen bij de Telegraaf dat asielzoekers veel langer moesten verblijven in opvangcentra dan de voorzieningen toelaten. Dit baarde haar zorgen, want kwetsbare mensen kregen daardoor niet de hulp die ze nodig hadden. Uiteindelijk stierf er daardoor vorig jaar augustus een baby in de sporthal van Ter Apel. Deze crisissituatie laat zien dat ook in Nederland mensenrechten niet voor iedereen gelden. Mensenrechtencommissaris Mijatovic vroeg zich ook af waarom Nederland Oekraïense vluchtelingen zoveel beter behandelt dan andere nieuwkomers.
Wanneer ben je?
Mensenrechten worden steeds opnieuw geïnterpreteerd en kunnen zo telkens opnieuw gebruikt worden om overheden verantwoordelijk te houden voor hun keuzes. Buyse: “Er wordt steeds meer ontdekt dat je voor maatschappelijke verandering ook de rechter kunt gebruiken om een thema op de kaart te zetten.” Zo klaagden zes Portugese jongeren 32 Europese landen aan, waaronder ook Nederland, omdat deze landen te weinig doen tegen klimaatverandering. Volgens de jongeren leidt een gebrek aan actie tot de schending van artikel 2 (recht op leven) en artikel 8 (recht op een thuis) van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Door de rechtszaak kregen de jongeren veel publiciteit en werd er zelfs een hoorzitting gehouden in het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg. Buyse: “Dat is heel bijzonder, want daar vindt maar 1 keer per maand een hoorzitting plaats, terwijl er 10.000 zaken per jaar worden behandeld.” Dit is een teken dat de rechters het onderwerp belangrijk vinden. Of de jongeren de rechtszaak gaan winnen weet Buyse nog niet zeker. “Ik schat wel in dat er uitkomt dat klimaatverandering ook mensenrechten kan aantasten en dat regeringen iets moeten doen.”
Ondanks deze nieuwe manieren waarop mensenrechten ingezet worden, blijkt uit onderzoek dat mensenrechten al 15 tot 20 jaar gemiddeld gezien minder gewaarborgd worden. Toch sluit Buyse de avond niet somber af. Mensenrechten zijn een goed middel om ervoor te zorgen dat we individuen en staten aansprakelijk kunnen houden en controleren. “Het is een positieve ontwikkeling dat mensen zich bewust worden van hun rechten en het als middel gebruiken om dingen te veranderen.” Deze bewustwording zorgt voor een stevige en levendige bescherming van mensenrechten vanuit de burgers en biedt volgens Buyse de meeste potentie voor de toekomst.
