In de lift?
De wereldeconomie maakt gunstige tijden door, maar onder het oppervlak ontstaan grote risico's, zo waarschuwde het IMF deze week. Als we niet oppassen zitten we in drie jaar weer in de volgende crisis. Econoom Martijn Jeroen van der Linden (TU Delft) is niet verbaasd. Als we ons huidige systeem niet veranderen, zullen we altijd van crisis naar crisis gaan. Ja, we hebben de touwtjes strakker aangetrokken na de crisis – en zo'n 30.000 pagina's aan regels opgesteld - maar het onderliggende probleem is daarmee niet verholpen: de instabiliteit van het verdienmodel van banken.
Toen de crisis uitbrak werkte Van der Linden bij de ING. Het viel hem op dat niemand hem daar kon uitleggen wat er op dat moment aan de hand was. Hoe kunnen banken omvallen? Hoe ontstaat financiële instabiliteit? Het motiveerde hem tot zijn promotieonderzoek naar hoe ons monetaire systeem werkt en hoe dit beter kan worden ingericht. Zijn oplossing: een nieuw digitaal cashsysteem in publiek beheer.
“Veel mensen denken dat banken geld uitlenen van spaarders. Vrijwel niemand weet dat banken ook geld scheppen.”
Wat is de rol van banken en waarom is ons systeem per defintie instabiel?
Of je 50 euro nou als briefje in je hand hebt of dat op je bankrekening hebt staan, maakt voor de waarde niet uit. Toch is er een groot verschil: het eerste is een object, het is jouw bezit, het tweede is slechts een claim. Het geld op je spaarrekening bezit je niet, maar je rekent op de belofte van de bank om die claim één op één om te wisselen voor cash. Als iedereen ineens massaal zijn geld zou willen opnemen, zou dat onmogelijk zijn. Van der Linden: “Veel mensen denken dat banken geld uitlenen van spaarders. Dat de bank dus uitleent wat hij heeft. Vrijwel niemand weet dat banken ook geld scheppen.” Sterker nog, 95% van het geld komt niet van de overheid over de ECB maar van commerciële banken.
De regels hoeveel kapitaal een bank moet aanhouden zijn sinds de crisis weliswaar aangescherpt, maar dat neemt niet weg dat ons hele systeem is gebaseerd op een belofte die eigenlijk niet waar te maken is. Dat maakt ons systeem per definitie instabiel. Volgens Hyman Minky, één van de economen die de afgelopen crisis voorspelde, is financiële instabiliteit inherent aan kapitalistische systemen. Systeemcrises zullen blijven terugkeren.
Het is de vraag hoe afhankelijk we ons zelf willen maken van – instabiele - commerciële banken. Een veelgehoorde uitspraak na de crisis is dat banken 'too big to fail' zijn geworden. Van der Linden: “We zijn zo afhankelijk geworden van (private) banken, dat we ze wel moeten redden wanneer er iets gebeurt, anders stort ons systeem in elkaar.” Banken fungeren niet slechts als intermediair, maar hebben ook belangrijke monetaire functies: ze scheppen geld, bepalen wie geld krijgt en beheren de betaalinfrastructuur. Ze hebben daarmee grote invloed op de economie.
Hoe kan een digitaal geldsysteem in publiek beheer uitkomst bieden?
Hoe je het ook wendt of keert: we zullen over moeten op een ander financieel systeem, stelt Van der Linden. Op z'n best zal dat een geleidelijke overgang zijn, op z'n slechtst worden we daartoe gedwongen doordat het huidige systeem crasht. Sinds de crisis is er veel onderzoek gedaan naar hoe een nieuw, stabieler systeem eruit zou kunnen zien. De meeste van die voorstellen schieten volgens Van der Linden nog steeds tekort. Ze blijven binnen het “banking paradigma” en houden geen rekening met digitale technologieën (zoals blockchain en smart contracts).
Van der Linden werkt in zijn promotieonderzoek uit hoe een nieuw monetair systeem in het digtale tijdperk eruit zou kunnen zien. Hij pleit voor een 'digitaal cash systeem', in publiek beheer. Anders dan je digitale geld in het huidige systeem, is dit geld geen claim maar een (digitaal) 'object'. Je bezit iets digitaals dat op jouw naam staat en niet kan omvallen. Zo kan je veilig en stabiel sparen, en bepaal je zelf of en waarin jouw geld wordt geïnvesteerd. Natuurlijk moet er wel iemand zijn die dit geld beheert. Het voorstel hiervoor is een 'monetaire autoriteit'. Een soort vierde macht, die handelt volgens protocol en in publiek belang. Commerciële banken blijven bestaan, maar verliezen hun sleutelpositie. Bovendien worden ze echt geprivatiseerd, ze krijgen geen overheidssteun meer.
“De beste economen waren geen puur economische wetenschappers, maar hielden zich bezig met politiek en maatschappij.”
Nieuw economisch denken
De invoering van een nieuw geldsysteem is een politiek en maatschappelijk vraagstuk, en geen gemakkelijke opgave. Het vraagt om een nieuwe mindset, waarbij we buiten de bestaande economische orde moeten denken. En mogelijke risico's die een nieuw systeem met zich meebrengt zijn moeilijk te voorspellen. Om te weten of dit zou werken moeten we op grote schaal gaan experimenteren volgens Van der Linden. In Nederland, of zelfs in heel Europa. Maar wel met kleine hoeveelheden geld. De eerste tekenen van een nieuw digitaal systeem in publiek beheer zijn in zicht, de Tweede Kamer debatteerde erover, de WRR onderzoekt de mogelijkheden en ook banken zelf doen onderzoek naar alternatieve systemen. We moeten groots durven denken. Een van de lessen die Van der Linden trekt uit zijn proefschrift is de grote rol van ideeën in economie. “De beste economen waren geen puur economische wetenschappers, maar hielden zich bezig met politiek en maatschappij.”
Kijk de lezing 'Voorbij banken en bubbels' terug. Naast zijn werk als academicus is Martijn van der Linden bestuurslid bij burgerinitiatief 'Ons Geld', een stichting die druk uitoefent op de politiek om geldcreatie onder publiek beheer te plaatsen. Op hun website leggen ze duidelijk uit wat er mis is met het huidige systeem en wat hun alternatieven zijn.
