In therapie
Iedereen is vast wel eens bang om het gas aan te laten staan, per ongeluk je sleutels mee te gooien met je vuilniszak in de ondergrondse afvalcontainer, of om je mobiel of zelfs kat per ongeluk mee te draaien in de wasmachine. Wanneer zijn dit irreële angsten die iedereen wel eens heeft, en wanneer is dit een angststoornis? Psychiater Neeltje Batelaan maakt dit onderscheid meteen duidelijk: “Mensen met een angststoornis hebben daar echt heel veel last van en zijn bang voor iets terwijl er feitelijk geen gevaar is.” Waar komt angst vandaan en hoe zorg je ervoor dat angst niet je leven overneemt?
Als angst een eigen leven gaat leiden
“Een angststoornis kan zich ontwikkelen wanneer we gevaar verkeerd inschatten”, vertelt Batelaan. “In onze evolutie hebben we geleerd om bedreigende situaties vooral te vermijden. Maar ons lichaam en hersenen maken daarin geen onderscheid tussen echte en vermeende angst.”
Stel je eens voor dat je in het bos aan het joggen bent, verder is er niemand en je hoort je hart sneller kloppen. Als je denkt “Jeetje wat heb ik een slechte conditie”, dan is er niks aan de hand. Maar als je gelooft dat die hartkoppingen betekenen dat je een hartaanval krijgt is dat natuurlijk foute boel. In deze situatie zou je evolutionair gezien hardlopen dus gaan mijden, om de kans op een hartaanval te verkleinen. Ook al is het een vermeende angst, je brein heeft het idee dat dit een goede strategie is om angst te vermijden.
Maar wanneer je hersenen deze link hebben gemaakt, kan het zijn dat je hartkloppingen steeds vaker gaat associëren met een hartaanval. Niet alleen tijdens het hardlopen, maar ook als je een zware boodschappentas tilt of wanneer je de trap oploopt. Batelaan: “Het gevaar is dat je in een vicieuze cirkel terecht kan raken, met een moeras van angstklachten als uitkomst.”
Kan klimaatangst ons iets vertellen?
Bij een angststoornis is het alarmsysteem in ons brein vaak verkeerd afgesteld: het slaat aan zonder dat er echt gevaar dreigt. Maar er bestaat ook angst die wél een logische reactie is op een werkelijke dreiging. Klimaatangst, bijvoorbeeld. Volgens psycholoog Hans Alma raakt deze angst aan iets diepers dan alleen zorgen over het weer of het smelten van ijskappen. “Het gaat om existentiële angst: een gevoel van leegte of ontwrichting dat ontstaat wanneer je de verbinding kwijtraakt met wat voor jou van waarde is,” legt ze uit. “Net zoals bij het verlies van een dierbare, kan ook het verlies van een leefbare wereld dat soort gevoelens oproepen.”
Klimaatangst laat zien dat er iets fundamenteel mis is in onze relatie met de wereld
Toch is klimaatangst niet iets om direct weg te stoppen, vindt Alma. “Het is een gezonde reactie op een ongezonde situatie. Klimaatangst laat zien dat er iets fundamenteel mis is in onze relatie met de wereld. En juist daarin schuilt ook handelingsperspectief.” Wie leert omgaan met dat ongemak en zich richt op wat wél mogelijk is, kan de angst ombuigen naar betrokkenheid en actie. Alma: “Zo kan angst ons ook in beweging zetten.”
Met je angst aan de haal
Dit roept de volgende vraag op: als klimaatangst iets is wat we op een bepaalde manier kunnen aanpakken, kan dat dan ook met onze aangeleerde en irrationele angsten? “Ja, dat kan zeker,” zegt Batelaan hoopvol. “Eigenlijk is de oplossing vrij eenvoudig: je moet de angst niet uit de weg gaan, maar juist de confrontatie aangaan.” Dat betekent dat je leert verdragen dat je je angstig voelt, ondanks de alarmbellen in je hoofd en de adrenaline in je lijf. Zo leert je lichaam dat hartkloppingen niet altijd een teken van gevaar zijn, maar soms gewoon betekenen dat je conditie beter kan.
"Ik zie veel patiënten die wensen dat ze hadden kunnen terugkeren naar het moment dat de angst nog overzichtelijk was"
“In theorie klinkt dat simpel, maar in de praktijk is het ontzettend moeilijk”, benadrukt Batelaan. Zeker als angst zich nog niet diep heeft geworteld, is het cruciaal om te weten hoe je die beginnende klachten herkent en aanpakt. Je hersenen leren namelijk razendsnel dat vermijden helpt en dat maakt het des te lastiger om het patroon te doorbreken. “Ik zie veel patiënten die wensen dat ze hadden kunnen terugkeren naar het moment dat de angst nog overzichtelijk was”, zegt Batelaan.
Daarom is het zo belangrijk om het gesprek over angst op tijd te voeren; of je het nu zelf ervaart of iemand kent die ermee worstelt. We kunnen de klok niet terugdraaien, maar we kunnen wel leren om angst vroeg te herkennen en bespreekbaar te maken. Alleen zo voorkom je dat beginnende klachten uitgroeien tot een vicieuze cirkel van angst en vermijding.
