Hoe moeten we ADHD begrijpen?

"Druk gedrag, snel afgeleid zijn, veel doen maar ondertussen weinig afmaken," somt psychiater drs. Andreia Hazewinkel (PsyQ) op als de veelvoorkomende en meest bekende kenmerken van ADHD tijdens het Science Café over deze psychische stoornis. "En toch verschillen de klachten echt sterk per persoon”. ADHD is niet in een simpele omschrijving te vatten, maar kan zich bij iedere patient weer anders uiten. “Denk bijvoorbeeld aan druk gedrag. Dit drukke gedrag kan zich ook manifesteren in je hoofd. Zo kan je bijvoorbeeld last hebben van veel gedachten door elkaar heen,” vertelt Hazewinkel. En dat maakt het soms lastig de diagnose te stellen.

Binnen haar praktijk werkt Hazewinkel met volwassenen die vaak pas op latere leeftijd de diagnose ADHD hebben gekregen. “Je ziet dat in driekwart van al deze gevallen, mensen door de verlate diagnose veel problemen hebben ondervonden. Er is sprake geweest van middelenmisbruik, of deze mensen zijn lange tijd negatief bejegend door ouders of docenten waardoor ze een negatief zelfbeeld hebben. Hen is voortdurend verteld dat ze lui zijn of niet hun best doen.” Hierdoor kunnen mensen met onbehandelde ADHD zelfs een depressie of burn-out ontwikkelen, vertelt Hazewinkel.

Ook op jonge leeftijd kan je als ADHD’er tegen obstakels aanlopen. Net als volwassenen hebben kinderen vaak slaapproblemen, wat vervolgens kan leiden tot slechtere schoolprestaties maar ook tot somberheid of angststoornissen. Een ADHD-diagnose kan hierbij helpen, benadrukt Hazewinkel. “Mensen beseffen eindelijk, ‘ik ben niet dom, ik ben niet lui, maar ik heb gewoon ADHD’.” En dat is vaak een enorme opluchting.

In het brein van de ADHD’er

De symptomen van mensen met ADHD zijn dus heel verschillend. Hoe ziet dat eruit als je naar het brein kijkt? Volgens prof. dr. Leon Kenemans (UU) is ook daar moeilijk een eenduidige oorzaak te vinden. “Enkele jaren terug bleek uit een groot internationaal onderzoek dat tussen de hersenen van mensen met en zonder ADHD op een groot aantal gebieden piepkleine verschillen zijn te zien.” Deze verschillen waren echter miniem, die bovendien verdwenen naarmate men ouder werd.“We kunnen hieruit concluderen dat ADHD meer een ontwikkelingsstoornis is”, aldus Kenemans, en dus niet zozeer een hersenziekte.

Zelf onderzoekt Kenemans het functioneren van het brein bij mensen met en zonder de diagnose ADHD aan de hand van bepaalde cognitieve taken. Uit deze experimenten bleek dat zowel kinderen als volwassenen met ADHD deze handelingen systematisch slechter uitvoerden dan mensen zonder een ADHD-diagnose. Hoe kan dat? Kenemans: “Voor mensen met ADHD is impulscontrole lastig, ze hebben meer moeite met het motorisch uitvoeren van een stoptaak.” Als mensen zonder ADHD een signaal van buitenaf krijgen om ergens mee te stoppen, wordt er een verbinding in het brein actief die deze opdracht geeft en motorisch onderdrukt. Volgens Kenemans ontbreekt die verbinding vaak bij mensen met ADHD, waardoor zij slechter scoren bij het vervullen van dit soort handelingen. Kortom: het brein van iemand met de diagnose ADHD is niet anders, maar lijkt wel anders te functioneren.

De gevolgen van een ADHD-diagnose

Naar schatting voldoet circa vijf procent van de Nederlanders aan de criteria van ADHD. Welke impact heeft een ADHD-diagnose op een patiënt? Filosoof dr. Sander Werkhoven (UU) doet onderzoek naar de effecten van dit soort diagnostische labels. Volgens hem kleven er veel positieve effecten aan het krijgen van een diagnose. “Door de diagnose kan er bij de persoon een mate van zelfbegrip ontstaan. Dit kan leiden tot meer zelfacceptatie: je begrijpt jezelf beter en krijgt het gevoel dat je niet schuldig bent. Er is immers een reden voor de obstakels waarmee je te maken hebt.” Werkhoven ziet echter ook een keerzijde. “De diagnose kan tot gevolg hebben dat men zich te sterk gaat identificeren met de kenmerken van ADHD.” Door die eigenschappen zelf te versterken kunnen de problemen van de patiënten juist verergeren. Daarom is het belangrijk de vraag te stellen: wanneer is iemand echt geholpen met de diagnose?

Een andere kanttekening die Werkhoven plaatst bij het plakken van psychische labels, zijn de negatieve vooroordelen rond ADHD. “Er is sprake van zelf-stigma: sommige ADHD’ers laten dus bestaande vooroordelen onderdeel worden van hun zelfbeeld.” Dit is ook te zien in de negatieve verwachtingspatronen van ouders en docenten over kinderen met ADHD. Hazewinkel vult aan: “Het stigma rond ADHD is bijna vergelijkbaar met hoe op school wordt omgegaan met kinderen van laagopgeleide ouders of kinderen met een migratieachtergrond. Ze gaan door de vooroordelen zelf geloven dat ze niet beter kunnen.”

Daarnaast stelt Werkhoven dat de diagnose kan leiden tot een verminderd gevoel van verantwoordelijkheid bij de patiënt: “Met de ADHD-diagnose wordt bijna een soort levensvonnis uitgesproken dat elke mogelijkheid tot groei uitsluit.” In plaats van aan hun gedrag en symptomen te werken, kunnen mensen met de ADHD-diagnose zich juist bij hun lastige gedrag gaan neerleggen. Hazewinkel sluit zich daarbij aan. “Je bent niet schuldig met een ADHD-diagnose, maar je blijft wel verantwoordelijk voor je eigen gedrag en leerproces.” 

Hoe te behandelen?

Een ADHD-diagnose betekent dus niet het einde van al je verantwoordelijkheden en mogelijkheden tot groei. Voor de mensen die met ADHD worstelen zijn namelijk verschillende behandelingen mogelijk, vertelt Hazewinkel. “We hebben groepsbehandelingen waar we uitleg geven, zodat mensen zichzelf en hun diagnose beter leren kennen. In een groep kunnen mensen bovendien ervaringen uitwisselen, dat heeft veel positief effect.” Daarnaast focust Hazewinkel in de behandeling op de negatieve gedachtepatronen die patiënten over zichzelf hebben ontwikkeld, en op hun toekomstdoelen. “Waar worstel je nu mee, wat staat voor jou op de voorgrond, en wat wil je bereiken?”

Toch blijft het belangrijk om te benadrukken dat het grootste deel van de mensen prima met hun ADHD overweg kunnen. "Maar deze groep zie ik natuurlijk niet zo snel op mijn praktijk verschijnen", benadrukt Hazewinkel. Bovendien moeten de positieve kanten die een deel van de mensen met ADHD ervaren ook niet onbenoemd blijven, zoals creativiteit en een andere kijk op de wereld. “Bij die gevallen moeten we dan ook terughoudend zijn met het toepassen van het label ADHD," aldus Werkoven. "Maar feit is dat er mensen zijn met ADHD die wel enorme problemen ervaren. Zij zijn dan echt geholpen met een diagnose en een eventuele behandeling. En die werkelijkheid ontkennen, daar zijn we ook niet mee geholpen.”