De taal van muziek
In deze zoektocht is er steeds één constante factor gebleken; het publiek. De communicatie met het publiek was en is altijd een cruciaal punt geweest; hierbij heerst vooral een spanning tussen de behoefte van de luisteraar en de behoefte van de componist. De luisteraar wenst met de ogen dicht veroverd en meegesleept te worden door mooie melodieën. De componist wil graag een bepaalde boodschap over brengen, echter vraagt dit in een aantal gevallen om een geschoold oor. De laatste lezing in de reeks 'De taal van de muziek' gisteravond gehouden door drs. Leo Samama vroeg in eerste instantie enkel om een luisterend oor.
Expressiviteit rond en na 1900; twee ontwikkelingen
In de negentiende eeuw waren er twee gelijktijdige ontwikkelingen te onderscheiden; enerzijds werden er verschillende expressiemogelijkheden binnen de muziek onderzocht welke afweken van het gebruikelijke middel: de melodielijn. Anderzijds vond er rond 1920 ook een herontdekking plaats van het oude handwerk. Hierbij stond de motoriek centraal en was emotie van ondergeschikt belang; men ging terug naar 'vadertje Bach'.
Samama nam ons mee naar de cultureshock veroorzaakt door de 'tristangeneratie': de zoektocht van Schönberg naar vrijheid binnen de muziek. De tristangeneratie (van Tristan en Isolde) wordt gekenmerkt door het niet oplossen van klanken; de muziek blijft zweven doordat er geen welklinkende klank wordt gevormd. Dit was toendertijd een baanbrekende wijze om klanken plaats te geven binnen een compositie. Schönberg versterkt dit door te stellen dat de klanken gecomponeerd zijn om op zichzelf te staan en niet om tot een 'deuntje' gevormd te worden. Hiermee gaat hij mee in de stroom van de schilders van die tijd; met als doel een kunstobject los te laten staan van het universum.
Exploratie van de materie
Schilders kennen hun materie; verf is bedoelt om boodschappen visueel te maken en op een bepaald punt is het potje leeg. Componisten werken met klanken, ritmes, reeksen en groepen; een zeer complexe materie. In de jaren vijftig zien we met name experimenten en vernieuwing binnen de muziekwetenschap, dit is onder andere een reactie op de Tweede Wereldoorlog. Voor componisten was de materie veel minder bekend dan voor de schilders in het voorbeeld; want waar begint muziek en waar liggen haar grenzen? Maar ook; gaat muziek alleen over zichzelf of ook over datgene daar buiten? Experimenten waren nodig om dit te exploreren en om te komen waar we ons nu begeven in de muziekwetenschap; geen componist heeft zijn of haar huidige positie kunnen bereiken zonder deze vergaarde kennis. Tegelijkertijd bevinden we ons momenteel ook op een zeer bijzonder punt; nog nooit had de componist zoveel mogelijkheden en technieken voor handen om muziek vorm te geven.
Het grote publiek van de klassieke muziek
Iets wat wij ons vaak ook niet beseffen is dat er nog nooit in de geschiedenis zo'n groot publiek is geweest voor de klassieke muziek. Uit onderzoek bleek dat 30 miljoen mensen in Europa zich op wekelijkse basis bezig zijn met muziek; dit is een veelvoud van het aantal voetballers dat ieder weekend op een trapveldje is te vinden. Een publiek met een eigen smaak. Deze ontwikkeling heeft zich ingezet aan het einde van de negentiende eeuw; de luisteraars ontwikkelde steeds meer een eigen voorkeur. Vorige eeuw heeft dit zich doorgezet met het gevolg dat je als componist inmiddels al van een publiek kan spreken wanneer je één volger hebben op Youtube. Een individualisering die impact heeft ook binnen de muziekwetenschap.
Terug naar de spanning tussen de behoefte van de luisteraar en die van de componist. De volgende vraag kan gesteld worden; hoe zouden deze dichter tot elkaar kunnen komen? Samama stelt dat het allemaal begint met nieuwsgierigheid. Meermaals werd de vergelijking gemaakt met de kok in de keuken; om eten te proeven hoef je niet altijd te weten wat er in de keuken allemaal gebeurt. Daarbij is dit tegenwoordig vaak met de beste wil van de wereld een onmogelijke opgave geworden. Op dit punt is het slechts mogelijk om te 'leren luisteren' dit maakt het mogelijk diepere lagen te ontdekken in de muziek, waardoor toch voorzien kan worden in de behoefte van de luisteraar om veroverd te worden. Een bijkomend voordeel zoals Debussy deze ooit heeft verwoord is als volgt; u leert wennen aan muziek, hoe afschuwelijk deze ook is.
Heeft u ook de behoefte gekregen uw nieuwsgierigheid te vertalen naar een beter getraind gehoor en zelf onderdeel uit te maken van een kennend publiek? Samama raadt u aan om u zelf uit te dagen bij het luisteren naar concerten om geconcentreerd te luisteren; in eerste instantie onleedt u de muziek en de compositie, vervolgens tracht u de verbanden te leggen. Daarnaast zou u zich in muziektheoretische boeken kunnen verdiepen en verdiepende televisieprogramma's bekijken van Leonard Bernstein (http://www.leonardbernstein.com/). Een van de lezingen gemist? Kijk ze terug.
