Moderne zonden
Sla een tijdschrift zoals de Flow of de Happinez op een willekeurige bladzijde open en de inspirationele quotes vliegen je om de oren. “Happiness is not out there, it’s in you!” De strekking van die quotes: ieder mens heeft de mogelijkheid om haar dromen werkelijkheid te maken. Maar met deze mogelijkheid komt ook een verantwoordelijkheid. Het lijkt alsof we allemaal hard moeten werken om zelf gelukkig te worden, en falen wanneer wanneer we ongelukkig zijn. Hoe kunnen we door middel van literatuur anders nadenken over de verantwoordelijkheid om gelukkig te zijn?
De maakbaarheid van geluk
Literatuurwetenschapper Esther op de Beek stelt dat er een overgang heeft plaatsgevonden in de literatuur in het denken over geluk. Tot de 18e eeuw hadden de meeste verhalen in de literatuur de vorm van een tragedie. De hoofdpersoon overkomt allerlei tragische gebeurtenissen waar diegene zelf geen controle over heeft. Hierna veranderde dit en werd het verhaal van de beproeving dominant in de literatuur, observeert Op de Beek. In de beproeving moet de hoofdpersoon een aantal obstakels overwinnen en hierdoor ‘verdient’ de hoofdpersoon een happy ending. Deze verandering in de literatuur staat in lijn met de verandering in de maatschappij in die tijd: in de 18e eeuw werden Verlichtingsidealen leidend, waar de maakbaarheid van de mens centraal staat. Het waren niet meer externe machten zoals een God die besliste over het lot van het individu, maar het individu kan zélf zijn leven vormgeven. Dit verklaart waarom geluk vanaf dat moment als iets maakbaars wordt weergegeven in de literatuur.
Wie ongelukkig is, heeft gefaald
Het idee dat iedereen ondanks tegenslagen gelukkig kan worden is positief. Tegelijk ervaren we tegenwoordig druk om dit daadwerkelijk waar te maken. Van de Beek noemt inspirationele quotes in tijdschriften of op sociale media als voorbeeld waar je dit terug ziet. Die quotes staan vrijwel altijd in de imperatief: “Wees blij, wees gelukkig, doe wat je leuk vind!” Er zit een dwingende toon achter: je moet zélf actief iets ondernemen wat je gelukkig zal maken. Er is daarbij weinig aandacht voor factoren die je ongelukkig maken waar je als individu geen invloed op hebt. Dus wanneer je ongelukkig bent, heb je als individu gefaald, is het maatschappelijke oordeel. “Je bent dan zelf niet in staat om mindful om te gaan met tegenslagen!” aldus Op de Beek. Onze ‘geluksplicht’ leidt dan ook tot schaamte wanneer je ongelukkig bent, of tot jaloezie wanneer anderen om je heen wel gelukkig zijn. Het maatschappelijke idee dat geluk maakbaar is, leidt dus tot een grote individuele verantwoordelijkheid om gelukkig te zijn.
De kracht van een roman
Maar het is mogelijk om op een alternatieve manier na te denken over geluk door middel van literatuur, stelt Op de Beek. Een verhaal heeft de mogelijkheid om een concept zoals geluk los van de maatschappelijke context te begrijpen. Een verhaal kan zich namelijk in een hele andere maatschappij dan die van ons afspelen. Zo speelt Toon Tellegens “Het geluk van de sprinkhaan” zich niet af in de 21e eeuw in een individualistische maatschappij, maar in het dierenrijk. De sprinkhaan verkoopt van alles en de dieren komen allemaal om iets anders vragen waar zij volgens henzelf gelukkig van zullen worden. Veel dieren vragen om spullen, maar ook andere verzoeken zoals nog een dag langer leven van de eendagsvlieg komen voorbij. De egel komt zijn stekels ruilen voor een donsvacht. Hij hoopt zo beter vrienden te maken, maar dat lukt achteraf toch niet. In hoeverre wij de dieren in dit soort verhalen beoordelen om hun wens of er juist door geraakt worden, leert ons iets over hoe we zelf over geluk denken in ons eigen leven. “In een roman kan je bijvoorbeeld meeleven met iemands schaamte” legt van de Beek uit. Dit soort verhalen laten ons nadenken over de maakbaarheid van geluk en de geluksplicht.
Het potentieel van boeken zit volgens haar dan ook niet in het vinden van nieuwe manieren om zelf aan je geluk te werken, want dan zouden we juist proberen te voldoen aan die geluksplicht. Het lezen van boeken zou een manier kunnen zijn om een stapje terug te zetten en door middel van een verhaal de maakbaarheid van geluk te bevragen. Als je écht over geluk wilt nadenken, lees je volgens Op de Beek dus geen zelfhulpboek, maar een roman.
Meer weten over de geluksplicht en de maakbaarheid van geluk? Kijk dan de lezing “Moderne zonden: Ongelukkig zijn” terug!
