Op losse schroeven
Wantrouwen en cynisme
Volgens Remko van Broekhoven, docent journalistiek aan de Hogeschool Utrecht, heersen wantrouwen, cynisme en onverschilligheid in de driehoek tussen publiek, politiek en journalistiek, die cruciaal is voor de democratie. De media, die een belangrijke controlerende rol te vervullen hebben, staan onder druk. Aan de ene kant hebben we de journalisten die worden bedreigd omdat ze impopulaire verhalen vertellen, en aan de andere kant de journalisten die hun rol als waakhond van de democratie niet serieus lijken te nemen.
Ter illustratie toont Van Broekhoven dit fragment, waarin politiek verslaggever Xander van der Wulp bij DWDD te gast is en commentaar geeft op Emile Roemer en Sybrand van Haersma-Buma die nogal klungelig met hun kiezers in gesprek gaan. “Dit is politiek neerzetten als entertainment,” aldus Van Broekhoven. In plaats van politici bespotten, zouden journalisten de politiek kritisch moeten volgen en controleren op inhoud.
Verantwoordelijkheid
Van Broekhoven wil dat journalisten verantwoordelijkheid nemen. Hij pleit voor engagement en voor een opvoedende taak van de journalist. Journalistiek moeten niet alleen de politiek, maar ook het publiek uitdagen om te denken. Dat publiek wordt maar al te vaak als één groot beest gezien, op zoek naar entertainment. “Maar als je gaat kijken vanuit verantwoordelijkheid voor democratie en engagement, dan verandert het publiek.” Dan ga je niet voor snelheid en voor sensatie, maar ga je de wereld in, informeer je bij mensen en controleer je de feiten.
Een voorbeeld van goede journalistiek is volgens Van Broekhoven deze driedelige reportageserie van de NPO, waarin de makers kort na de aanslagen op 9-11, op zoek gingen naar het beeld dat men in het Midden-Oosten heeft van de westerse 'open samenleving'. De journalist probeert zich zo in de ander te verplaatsen en neemt een kritische rol in ten opzichte van heersende politieke ideeën.
Politiek als dirty game
Ook Xandra Schutte pleit voor kritische journalistiek. Maar ze waarschuwt ook voor een te gemakkelijk contrast tussen onafhankelijk en kritische journalistiek aan de ene kant, en gevestigde media aan de andere. Dat gebeurt bijvoorbeeld in de documentaire All Governments Lieover de legendarische Amerikaanse onderzoeksjournalist I.F. Stone, binnenkort te zien op het documentairefestival IDFA. Het al te veel verheerlijken van kritische onafhankelijke journalistiek ten koste van de gevestigde media, voedt ook het wantrouwen in de mainstream mediawaaraan iemand als Donald Trump appelleert. De andere kant van dat wantrouwen is dat de media politiek zijn gaan presenteren als een dirty game.Het heeft van de media een monster gemaakt, op zoek naar conflict en sensatie. Een kritische houding zou dus niet moeten betekenen: blind afgeven op de heersende status quo.
Goede journalistiek kost geld
Schutte stelt vast dat er na de verzuiling geen vanzelfsprekende aanhang meer is geweest voor journalistieke platforms. En omdat media nu eenmaal winst moeten maken, gaan ze zich steeds meer op elkaar richten. Het wordt een spel van wie er het eerst bij het meest sensationele nieuws is en daarin lijkt ze veel op de hedendaagse politiek. “Politiek en media hebben hetzelfde belang; met prikkelend nieuws een zo groot mogelijk publiek bereiken,” aldus Schutte.
De huidige openbaarheid van de media zorgt ervoor dat vrienden, familie en kennissen via social media de selectie van nieuws bepalen. De feitloze media nemen een enorme vlucht. Het is niet zo dat er geen goede journalistiek meer bestaat, maar wel dat die steeds minder invloed heeft.
"Bullshit is het business model geworden"
Hoewel bijvoorbeeld digitale technologie grote mogelijkheden biedt voor goede onderzoeksjournalistiek, toont de opkomst van Trump en Wilders vooral de zwakke positie van traditionele media. Populistische media weten gebruik te maken van de heersende medialogica, die bestaat uit aandacht trekken met nieuws dat soms ronduit gelogen is. Zo werd er vorig jaar een anekdote gepubliceerd over de voormalige Britse premier David Cameron, die in zijn studententijd zijn geslachtsdeel in een varkenskop zou hebben gestopt. Dit bleek later een verzonnen verhaal te zijn. Vroeger was too good to check een waarschuwing aan redacteuren om niet in bullshit verhalen te geloven. “Nu is bullshit het business model geworden,” aldus Schutte. Goede begeleiding van getalenteerde en gemotiveerde mensen is belangrijk om de kwalitatieve onderzoekshouding in de journalistiek te waarborgen. Maar, benadrukt ze, kwaliteitsjournalistiek is niet alleen een kwestie van individuele journalistieke kwaliteit. "Het lastige is dat er heel veel goede individuele journalisten zijn, maar dat wat de media bij elkaar doen, verschrikkelijk is." Van Broekhoven reageert: "Het is ook weer niet alleen een kwestie van goede journalisten, slechte instituties. Het gaat er ook om dat journalisten echt gedreven zijn. Maar er zijn zeker perverse prikkels. Businessmodellen bedreigen de democratie. Als mijn studenten goede journalisten worden, moeten ze misschien ook wel bijdragen aan een revolutie van de instituties.'
Media, politiek en publiek houden elkaar gevangen in een web van wantrouwen. Hoe zit dat op de arbeidsmarkt? In de volgende lezing van de reeks Op Losse Schroeven verkent arbeids- en organisatiepsycholoog Charissa Freese de mogelijkheden en risicos van een steeds flexibeler wordende arbeidsmarkt.
