Oorlog en vrede
Oorlogen worden zowel op de grond als digitaal uitgevochten, vertelt Rusland-expert dr. Mariëlle Wijermars, verbonden als universitair docent Cyber-security en politiek aan de Universiteit van Maastricht. Toch vindt ze de term informatieoorlog ongemakkelijk, “aangezien we dan een kinetische echte oorlog, waarbij daadwerkelijk slachtoffers vallen, soms gaan gelijkstellen aan wat er online gebeurt”. Dat betekent niet dat we de brede impact van digitale technologieën op oorlogsvoering en de manier waarop we oorlogen waarnemen moeten onderschatten. “Deze wordt op verschillende fronten namelijk steeds groter”, aldus Wijermars.
Oorlog voeren met een internetconnectie
Zo is het Oekraïense leger bijvoorbeeld in zeer grote mate afhankelijk van Starlink satellieten voor hun communicatie op de grond, nadat een eerdere satelliet van Oekraïne door het Russische leger was gehackt en platgelegd. “De Starlink satellieten werken heel goed, maar eigenaar Elon Musk kan nu ook bepalen waar het Oekraïense leger actief is. En dat is een groot probleem.” Aldus Wijermars. Dat Musk veel invloed heeft op het grondoffensief bleek uit verschillende nieuwsberichten die afgelopen week naar buiten kwamen, en waarin naar voren kwam dat de steenrijke ondernemer een drone-aanval op de Krim had gedwarsboomd door de internetverbinding via Starlink in dit gebied te verbreken. Musk was naar eigen zeggen bang voor een “mini-Pearl Harbor” en wilde voorkomen dat Starlink betrokken zou zijn bij een grote oorlogsdaad.
De lange arm van Moskou
Digitale technologieën worden niet alleen gebruikt voor dit soort militaire doeleinden, maar onder meer ook ingezet om de publieke opinie te beïnvloeden met desinformatie. “En Rusland is daar zeer bekwaam in,” aldus Weijermars. Rusland zet desinformatie in via verschillende kanalen, zoals YouTube, Telegram en Tiktok, om mensen bewust te misleiden. “Dit werkt het beste als je inspeelt op lopende debatten waar al wat pijn en discussie is waar je op kan aanhaken, en waar je de scheidslijnen nog verder kan verdiepen”, legt Wijermars uit.
De Russen verspreiden bijvoorbeeld veel desinformatie en propaganda over de oorzaak van de oorlog in Oekraïne. "Rusland stelt dat het een zelfverdediging is tegen de uitbreiding van de NAVO, en niet het schenden van internationaal recht en het ondermijnen van het zelfbeschikkingsrecht van de Oekraïense staat," aldus Wijermars. Een ander twistpunt waar Rusland op inhaakt is de vraag in hoeverre dit ‘onze’ oorlog in het Westen is, legt Wijermars uit. “In de hoop dat er in Europa twijfel ontstaat over bijvoorbeeld de financiële, politieke en militaire steun aan Oekraïne.” Daarnaast zaait Rusland twijfel over het verloop van de oorlog. “Want op het moment dat wij denken dat Oekraïne niet meer kan winnen, willen we dan nog steeds zoveel betalen?” vraagt Wijermars zich af. Zo kunnen de gevolgen van desinformatie wel degelijk heel concreet worden.
Hoe desinformatie zich kan wortelen
Dat desinformatie het beste werkt als er ingespeeld wordt op lopende conflicten, ziet ook prof. Bruce Mutsvairo, verbonden als hoogleraar Media, Politics and the Global South aan de Universiteit Utrecht. Hij onderzoekt de rol van desinformatie in de complexe gewapende conflicten in Mali en Ethiopië. Desinformatie is nooit een opzichzelfstaand probleem, benadrukt Mutsvairo. “Het heeft een voedingsbodem nodig.” Ongelijkheid, armoede, het ontbreken van een werkende democratie, interne conflicten en de politieke instabiliteit van West-Afrika maken deze landen een stuk minder weerbaar tegen desinformatie. Integendeel, het zorgt voor nog meer wantrouwen tussen de verschillende bevolkingsgroepen. Daarnaast is er in Mali en Ethiopië nauwelijks onafhankelijke journalistiek die desinformatie controleert. De waarheid is erg moeilijk vast te stellen.
Ook de impact van het kolonialisme moeten we niet onderschatten, aldus Mutsvairo. In Mali bestaat er wantrouwen jegens het Westen door het Franse koloniale verleden. “Hier kon de Wagner groep uit Rusland van profiteren met het verspreiden van anti-Franse en pro-Russische desinformatie,” vertelt hij. Ook Wijermars ziet dit: “Het Russische privéleger is zeer actief geweest in meerdere Afrikaanse landen waar ze verschillende soorten services hebben aangeboden. Militaire inzet zoals beveiliging maar ook het beïnvloeden van verkiezingen. De betalingen aan de Wagner groep worden vaak gedaan in de vorm van licenties over mijnen. De toegang van Rusland tot grondstoffen wordt hierdoor dus vergroot.” Ondank deze politieke agenda van de Russen, wordt in de ogen van de bevolking van Mali het land vooral gezien als de grote verlosser. “De Fransen doen niets en de Russen willen helpen.” Dat is het beeld wat volgens Mutsvairo wordt verspreid door de Russen. En het is maar moeilijk tegen te gaan.
Blijf met elkaar in gesprek
Desinformatie is dus nooit een opzichzelfstaand probleem. Armoede, conflictgeschiedenis en politieke instabiliteit zorgen ervoor dat desinformatie een samenleving kan verwarren en het perspectief van burgers kan veranderen. In Nederland hebben we een werkende democratie, controlerende journalistiek en fact-checkers, wat ons weerbaarder maakt tegen desinformatie, legt Mutsvairo uit. Dit moeten we koesteren volgens Mutsvairo, maar we moeten ook op onze hoede zijn. “Dialoog is heel belangrijk voor de democratie, maar op dit moment zie ik soms helemaal geen dialoog meer. Als mensen niet meer met elkaar kunnen praten, hoe kunnen we dan problemen oplossen?”
