Wat je niet moet zeggen tegen iemand die eenzaam is

Bij eenzaamheid denk je misschien aan verhalen van jongeren in isolement, of aan een oudje die achter de geraniums zit weg te kwijnen. Dát beeld is te eenzijdig. Tijdens de tweede avond in de reeks ‘Ongemakkelijke gesprekken’ gingen psycholoog dr. Gerine Lodder (UvT) en filosoof prof. dr. Anja Machielse (UvH) met elkaar én het publiek in gesprek over eenzaamheid. Hoe omvangrijk is dit probleem in Nederland? En hoe kunnen we eenzame mensen een helpende hand bieden?

Schrikbarende cijfers

Regelmatig verschijnen er mediaberichten over het toenemend aantal vereenzaamde Nederlanders. Zo publiceerde het Centraal Bureau Statistiek in 2020 dat zeker een derde van de Nederlanders boven de 15 jaar of ouder zich enigszins of zeer eenzaam voelde. Dr. Gerine Lodder is sceptisch over de cijfers. Want wat versta je onder 'eenzaamheid'? Ze vreest dat er een ruime interpretatie achter de cijfers schuilt en het ertoe kan leiden dat we eenzaamheid als maatschappelijk probleem zullen bagatelliseren: “Iedereen herkent eenzaamheid bij zichzelf. Daarbij maakt men geen onderscheid tussen langdurige gevolgen van eenzaamheid waar een kleine groep langdurig onder lijdt, en de kortere vorm van eenzaamheid die velen van ons herkennen.” Prof. dr. Machielse beaamt dit, maar erkent dat deze schrikbarende cijfers ook meer aandacht genereren: “De resultaten tonen aan dat eenzaamheid ons allemaal kan overkomen en kan het stigma van eenzaamheid verminderen.” Het belang van sociale relaties moet zeker niet worden onderschat. Onderzoek wijst immers uit dat eenzame studenten een zwakker immuunsysteem hebben dan niet-eenzame studenten. Het kan leiden tot slapeloosheid en depressieve gedachten, daarnaast is er een correlatie met hart-en vaatziekten. “We moeten eenzaamheid dus echt zien als een risicofactor voor je gezondheid, net als obesitas," stelt Lodder.

Eenzaamheid herkennen

Laten we voorop stellen dat iedereen zich wel eens eenzaam kan voelen, ook als een breed sociaal netwerk. Het risico neemt vooral toe tijdens belangrijke transities in je leven. Denk aan op kamers gaan, verhuizen naar een nieuwe stad, een verboken relatie, een scheiding of met pensioen gaan. “Eenzaamheidsgevoelens zijn een prikkel om weer contact te gaan zoeken, net zoals honger, dorst en pijn ons handelen beïnvloeden”, aldus Lodder. Machielse ontwaart drie globale categorieën eenzaamheid. Allereerst sociale eenzaamheid, die samenhangt met het ontbreken van een breed sociaal netwerk. Emotionele eenzaamheid kenmerkt zich juist door een gebrek aan intimiteit en mensen bij wie je kwetsbaar kan zijn, zoals een relationele partner. Tot slot kan men zich eenzaam voelen op een existentieel niveau: kan je jezelf zijn rond anderen?

Eenzaamheid herkennen kan best lastig zijn, ook bij onszelf. Zo beschrijft Lodder – gespecialiseerd in onderzoek naar vereenzaamde jongeren – hoe sommige jongeren alle symptomen van vereenzaming aankruisen, maar zichzelf niet als eenzaam bestempelen. Daarin zijn jongeren niet uniek. “Ik doe elke dag onderzoek naar dit onderwerp, en zelfs ík had moeite om bij mezelf eenzaamheid te herkennen na een verhuizing” aldus Lodder.  Eenzaamheid spotten bij anderen is nog lastiger: je naasten kunnen blij en sociaal overkomen, maar zich juist van binnen emotioneel eenzaam voelen. Om dit taboe te overwinnen ziet Lodder een oplossing in meer openheid: “Ik probeer soms hardop uit te spreken naar mijn omgeving, ‘ik ben eenzaam’. Als reactie krijg je dan ook meer openheid over gevoelens rond eenzaamheid.” Lodder bestrijdt eveneens de opvatting dat we in Nederland steeds meer langs elkaar heen leven. “De online verbondenheid is groter dan ooit.” Uit onderzoeken naar eenzaamheid zijn bovendien geen maatschappelijke trends te bespeuren dat jongeren op sociale media eenzamer zouden zijn. Jongeren die zich online door vergelijkingsmechanismen of FOMO (fear of missing out) eenzaam voelen, voelen zich waarschijnlijk ook offline sneller afgewezen of eenzaam. “Sterker nog”, stelt Lodder, “jongeren die veel op sociale media zitten hebben vaak offline meer sociale contacten”.

Samen tegen eenzaamheid

Als we eenzaamheid herkennen bij naasten of onszelf, hoe kunnen we dit dan het beste bestrijden? Het is belangrijk we dit probleem serieuzer gaan aanpakken. Er bestaat echter geen ‘one size fits all’-oplossing tegen eenzaamheid. Voor de een helpt meer familiecontact, voor de ander juist totaal niet. De Week tegen de Eenzaamheid is een voorbeeld van een preventieve aanpak, maar we moeten ons meer richten op het kleine groepje chronische eenzamen. Voor hen kan cognitieve gedragstherapie helpen om negatieve gedachten aan te pakken.” Hoe meer men zich dus in eenzaamheid verdiept, hoe complexer de aanpak van dit maatschappelijke vraagstuk zich toont: er zijn geen simpele oplossingen. Volgens Machielse kan het opbiechten van eenzaamheidsgevoelens bij vrienden of familie bovendien ongemakkelijk kan zijn. “Je bent bang dat je vrienden jou in ander daglicht gaan zien en je vrienden voelen zich schuldig en verantwoordelijk voor jouw eenzaamheid.” Toch is het gesprek aangaan wel van belang volgens Machielse, maar begin gewoon met 'hoe voel je je?', vraag door en luister. Daarnaast benadrukt ze dat we geen tips of adviezen moeten geven, aangezien het per persoon verschilt hoe gevoelens van eenzaamheid kunnen worden verholpen.

Tot slot, hoe kan je eigenlijk eenzaamheidsgevoelens bij jezelf voorkomen? Er is natuurlijk niets mis met af en toe alleen te willen zijn. Door de eeuwen heen roemde menig schrijver en filosoof het belang van gekozen isolement, ver weg van anderen en in betere verbondenheid met de natuur. Machielse bevestigt het belang van tijd voor jezelf: “Het blijft echt een kwestie van constant balans zoeken tussen tijd voor jezelf en anderen, zolang je maar weet dat je terug kan vallen op anderen als je ze nodig hebt.”