Hoe krijgen we vat op extreem gedachtegoed?
Ik spreek Beatrice de Graaf (UU) een dag na de laatste avond in de serie, waarin ze samen met psycholoog prof. dr. Kees van den Bos (UU) en operationeel wijkagent Rogier Donk (Politie Utrecht) coronaradicalisering onder de loep nam. “Een woord dat eigenlijk nog helemaal niet bestond toen wij de serie vorig jaar aan het ontwikkelen waren, al signaleerden we als onderzoekers wel dat er rondom die complotten en coronaprotesten iets gaande was. Toen niet veel later een nieuw dreigingsbeeld terrorisme van de Nationaal Coördinator Terrorisme en Veiligheid uitkwam, waarin de aanhoudende coronaprotesten al zorgelijk werden gezien, had iedereen het er ineens over.”
Samen met jihadisme en rechts-extremisme wordt de dreiging van coronaradicalisering als aanzienlijk beschouwd. Met andere woorden, een terroristische aanslag in Nederland vanuit een van deze drie groepen is voorstelbaar volgens de NCTV. Zo ontstond dit drieluik: “Het is goed om bij iets dat zo dynamisch is als radicalisering, iets wat zo onderhevig is aan grote gebeurtenissen zoals het einde van het kalifaat en de huidige pandemie, met wetenschappers en experts in kaart te brengen wat op dit moment nou precies die dreiging is,” aldus De Graaf.
Op deze vraag is geen makkelijk antwoord te formuleren. Want hoe schep je orde in de brede waaier van radicalisering die de wereld nu kent? “Rechts-extremisme is hyper-individueel”, benadrukte journalist en rechtsextremisme-expert dr. Nikki Sterkenburg tijdens de tweede avond bijvoorbeeld, die voor haar recent uitgekomen boek Maar dat mag je niet zeggen tientallen extremisten interviewde. En ook radicaliseringsexpert Najib Tuzani (NTA) vertelde tijdens het gesprek over IS en de staat van het jihadisme dat iedere jihadist anders is en er daarom geen eenduidig recept bestaat voor deradicalisering. Om nog niet te spreken van de versplinterde groep die de NCTV achter de noemer coronaradicalisering schaart. Als hedendaags radicalisering zo veelzijdig is, hoe krijg je er dan vat op?
RADICALISERING IS VAN ALLE TIJDEN
Hoe veelkleurig het jihadisme, rechts-extremisme en coronaradicalisering ook zijn, volgens De Graaf zijn er wel degelijk overkoepelende patronen te herkennen. Iets waar ze als historicus een scherp oog voor heeft. “Er zijn drie punten die ik meeneem uit deze reeks,” vertelt ze. “Ten eerste dat radicalisering van alle tijden is en dat het komt en gaat in golven. Dat klinkt bijna als een soort mantra, maar het is echt waar.”
Ze legt uit: “Je hebt ideeën en trends die sticky zijn en die dat niet zijn. Op een gegeven moment was bijvoorbeeld het links-revolutionaire gedachtegoed uit en hield de Duitse terreurgroep de Rote Armee Fraktion ermee op. Waarom hielden ze ermee op? Omdat de muur was gevallen en de ideologie van het communisme het had afgelegd tegen het marktdenken. Eenzelfde patroon zie je nu ook bij het jihadisme. Bin Laden is uitgeschakeld, Al Qaida heeft zijn zin niet gekregen, en de Islamitische Staat bleek het heilige kalifaat niet te zijn. Dat is wel degelijk een domper voor de wereldwijde jihadistische beweging.” Terwijl de golf van jihadistisch terreur juist wat lijkt af te zwakken, wordt het rechts-extremisme door de diensten aangemerkt als een grote nieuwe dreiging. “In Amerika zijn de meeste aanslagen op dit moment van rechtsextremistische snit en Amerika is vaak ons voorland.” Het feit dat radicalisering komt en gaat in golven, betekent dus ook dat je het tijdig kan herkennen en er iets aan kan doen.
Met hoe meer mensen je bent, of denkt te zijn, hoe vaker je bereid bent grote risico's te nemen.
PERFECT STORM
Een tweede punt om mee te nemen: radicalisering moet je begrijpen op drie niveaus. De Graaf: “Het individuele niveau waarbij je kijkt naar de drijfveren van een persoon. Het groepsniveau waarbij je onderzoekt wat er met een groep mensen gebeurt wanneer ze zich als een kudde of een zwerm op het internet gaan manifesteren. En tot slot heb je het grote overkoepelende macroniveau.” Kijk bijvoorbeeld naar de bestorming van het Capitool in Amerika: “dat heeft in Europa ook geleid tot een soort echo-effect. Radicalisering is een soort perfect storm waarbij alle drie niveaus samenkomen.”
Wat hierbij van essentieel belang is, is het gevoel dat radicaliserende individuen niet alleen zijn. Integendeel zelfs, individuen gaan pas over tot geweld als ze het gevoel hebben te worden gesteund. De Graaf: “Zelfs iemand als Anders Breivik die in 2011 op Utøya een aanslag pleegde waarbij 77 mensen om het leven kwamen, had echt het idee dat hij de voorhoede vormde van een grote beweging van extreemrechtse kruisvaarders die met hem in actie zouden komen. Of kijk bijvoorbeeld naar QAnonaanhangers, veelal mensen die zich niet prettig voelen en op internet zoeken naar gelijkgestemden. Die voelen zich oprecht geborgen en omringd door liefde, en worden op die manier over de streep getrokken en radicaliseren verder.”
Risky shift heet dat ook wel binnen de psychologie. Met hoe meer mensen je bent, of denkt te zijn, hoe vaker je bereid bent grote risico’s te nemen. “Een proces wat Kees van den Bos ook aanhaalde tijdens de avond over coronaradicalisering, en dat hij ook in zijn belangrijke studie, Waarom mensen radicaliseren, verder uitwerkt. Als je met een grote groep bent dan komen de primaire emoties eerder bovendrijven. Dan ga je niet meer genuanceerd zitten wikken en wegen, maar word je sneller een bende hooligans. Zo werkt het ook met het zwermgedrag van mensen op het internet, dat geeft radicalisering vandaag de dag ook echt een nieuwe dimensie.”
GAME CHANGER
En dat brengt ons bij het derde punt: de niet te ontkennen rol van sociale media. “Sociale media geeft echt een nieuwe slinger aan radicalisering en terrorisme.” Het is een game changer. De Graaf: “Daarom is het ook zo belangrijk om platforms die radicalisering en terrorisme aanwakkeren aan te pakken. Er is bijvoorbeeld heel veel tijd en geld gestoken in het ontbinden van jihadistische online platforms, wat voor een deel ook gelukt is. De online radicale beweging van mensen die zich aangetrokken voelen door jihadisme, die gerekruteerd worden, die geld geven, is gefragmenteerd en minder geworden. Hij is er nog wel, maar de slagkracht is echt een stuk minder dan op het hoogtepunt van het kalifaat. Toen hoefde je maar in te pluggen op het internet en je kreeg geld voor een enkeltje naar Turkije om vanuit daar verder te reizen. Voor mijn nieuwe boek, Radicale verlossing, sprak ik terrorismegedetineerden die mij vertelden hoe simpel dat allemaal ging. Dat is nu gelukkig niet meer zo.” Maar het blijven opsporen van radicale netwerken online is ook heel ingewikkeld, benadrukt ze. “Deze mensen zitten op YouTube, Facebook, Telegram en ga zo maar door. Het wordt steeds ingewikkelder, en rechts-radicale memes en gedachten sluipen steeds makkelijker de publieke ruimte en de hoofden van onze kinderen binnen. Dat legt Nikki Sterkenburg ook heel overtuigend uit in Maar dat mag je niet zeggen.”
Vooral de ontwikkelingen van de afgelopen anderhalf jaar vindt ze zorgelijk. Want over wie hebben we het nou precies als er over coronaradicalisering gesproken wordt? “Het is niet een groepering die je kent, die je op de zwarte lijst kan zetten en waarvan je weet dat de kans groot is dat ze een grote aanslag plegen,” benadrukt ze. “Bij rechtsextremisme en jihadisme weet je dat soms nog wel enigszins. Je weet met wat voor soort groep je te maken hebt. Coronaradicalisering daarentegen kan echt overal en nergens zitten, het kan je buurvrouw zijn, je oma, je tante die op internet naar gelijkgestemden zoekt. Het is een waaier van allerlei verschillende groepen, personen en organisaties die zich manifesteren rondom de coronamaatregelen en de rechtstaat ondermijnen. Als je dat welbewust uitholt, en dat doen anti-vaxxers en complotdenkers, waar blijf je dan? Groeien mijn kinderen dan op in een wereld waarin mensen elkaar en kennis wantrouwen?”
HOOPVOL
Toch is De Graaf hoopvol gestemd. “Dat ben ik ook naar mezelf toe verplicht, al is het niet makkelijk met de enorme mate van protest, van wantrouwen en van dreigementen.” De hoop ziet ze vooral in de samenwerking met mensen uit het veld, met mensen van goede wil. Mensen zoals operationeel wijkagent Rogier Donk, voormalig gevangenisdirecteur Yola Wanders, of radicaliseringsexpert Najib Tuzani. “Als wetenschapper zet je concepten neer, als historicus zet je de ontwikkelingen en context neer en dan heb je mensen uit het veld nodig die naar dat perspectief handelen. Die er wat mee doen.”
“Ik vond het mooi wat Rogier heel nuchter benadrukte. Je kan er heel groots en ingewikkeld psychologisch over denken, maar uiteindelijk is het gewoon iets wat we niet willen hebben, zoals hij het zei. We willen niet mensen hebben die de open samenleving met geweld onder druk zetten. Dat willen we niet in criminelen hebben, dat willen we niet met discriminatie hebben en dat willen we ook niet met terrorisme hebben. En hoe voorkom je dat dan? Dat begint dicht bij huis en heel praktisch. Het waren bijvoorbeeld vaak de moeders die aan de bel trokken bij de politie over hun zoon of dochter die radicaliseerde en wilden uitreizen naar het kalifaat. Heel vaak zijn radicaliserende terroristen gestopt door vrienden en familie, die hen tegenhouden of gewoon bij de autoriteiten aan de bel trekken. En daarom is het wel heel belangrijk dat je gewoon zorgt dat je die open samenleving zo inricht, dat burgers het gevoel hebben dat ze bij de instanties terecht kunnen. Want democratie is iets wat je ook direct ter plekke met elkaar doet.”
Meer weten? Kijk dan de reeks 'Hoe krijgen we vat op extreem gedachtegoed?' terug.
