Een ruimte voor de ziel
Binnenhuisarchitect Jean-Michel Frank werd tijdens het interbellum wereldberoemd. Hij kreeg opdrachten van de belangrijkste bankiers en grootindustriëlen van zijn tijd. Op 8 april 1941, op het toppunt van zijn roem, pleegt Jean-Michel zelfmoord. Op zijn afscheidsbrief verklaart hij: “I do this for no reason but ill-health. I ask my friends who have been so good to me to forgive me. I thank them deeply for trying to help me but i have no strenth left to go on. I am too ill.”
Prof. dr. Maarten van Buuren, hoogleraar Moderne Letterkunde, verhaalt tijdens zijn afscheidscollege 'Een ruimte voor de ziel', over het bijzondere leven van Jean-Michel Frank. Hij vierde het afscheid van zijn functie aan het departement Talen, Literatuur en Communicatie met een Studium Generale lezing. Ook nu wist Van Buuren weer literatuur en filosofie, tragiek en schoonheid met elkaar te verbinden. Waarom maakte Jean-Michel Frank een einde aan zijn leven op het hoogtepunt van zijn roem? Ondanks zijn succes voelde de kunstenaar zich ontworteld. Zijn leven is even tragisch als mooi.
Pieken en dalen
Jean-Michel Frank was de neef van Anne Frank. Hij was de jongste uit een welgesteld, joods gezin van vijf dat in Parijs woonde in het begin van de twintigste eeuw. De Dreyfusaffaire was het begin van einde van de welvaart van de familie Frank. De affaire ontketende openbaar wantrouwen tegenover alles wat joods was. Vanaf dat moment wordt Leon Frank, de vader van Jean-Michel en succesvol bankier, tegengewerkt. Jaloerse concurrenten verdenken Leon van spionage en de zaken gaan steeds slechter. Om zijn loyaliteit aan Frankrijk en patriottisme te bewijzen, stuurt Leon Frank zijn twee oudste zoons het leger in. Nog geen maand na elkaar, en op nog geen twee kilometer afstand van elkaar, komen beide broers om. Datzelfde jaar pleegt Leon Frank zelfmoord. De moeder van Jean-Michel lijdt aan geestelijke ziekte en wordt opgenomen in een kliniek in Zwitserland. Jean-Michel blijft alleen achter.
Een jaar lang studeert Jean-Michel Rechten en eventjes begeeft hij zich in het bankwezen. Zijn echte passie is echter kunst. In 1921 komt hij met een interieurontwerp dat het begin vormt van een razendsnelle carrière. De interieurs kenmerken zich door een minimalistisch karakter. Plotsklaps staan de interieurs van Jean-Michel in de grote bladen en wordt zijn naam door de rijkste en meest vooraanstaande zakenlui, kunstenaars en critici genoemd. Aan geld geen gebrek. Jean-Michel reist jaren door Europa met onder andere zijn boezemvriendin Mireille Havet en trekt op met de grote kunstenaars uit zijn tijd. Ondertussen levert hij stipt en gedisciplineerd zijn ontwerpen af aan zijn opdrachtgevers. Het is een klein wonder, gegeven het feit dat ze standaard een koffer cocaïne en heroïne bij zich droegen. Toch eiste het leven vol drugs uiteindelijk zijn tol. In 1929 wordt Jean-Michel opgenomen in een afkickkliniek. Hij verkeert in diepe wanhoop.
De vraag is of Jean-Michel ooit deze staat van wanhoop te boven is gekomen. In 1940, als Duitsland Frankrijk binnenvalt, vlucht Jean-Michel via Bordeaux naar Argentinië, waar hij als held ontvangen wordt. Ook daar werkt hij weer voor de elite. Zijn roem rijkt tot aan The Big Apple, waar hij onder andere het Rockefeller Center inricht. In 1941 pleegt hij zelfmoord in New York.
Mal de vivre
De interieurs waarmee Jean-Michel zo succesvol was, kenmerken zich volgens Van Buuren vooral door de belangrijke rol die is weggelegd voor de ruimte. De sobere, strakke inrichting inspireerde meubelmakers, ontwerpers en inrichters. Toen, maar ook nu nog is Jean-Michels invloed op interieurontwerp zichtbaar. Dat zijn interieurs er voor ons misschien niet revolutionair uitzien, bevestigt dit alleen maar. Het gaat er bij Jean-Michels ontwerpen niet om wat je erin stopt, maar om wat je eruit laat. In Jean-Michels eigen woorden zijn zijn interieurs 'een ruimte voor de ziel'. Volgens Marie Laure de Noailles, een vriendin van Jean-Michel, waren de ruimtes een manier om zijn 'mal de vivre' te maskeren. Een 'mal de vivre' dat gekenmerkt werd door ontworteling die culmineerde in zijn zelfmoord. Ontworteling van zijn familie, van zijn afkomst en uiteindelijk van zichzelf. De rust die Jean-Michels interieurs uitstralen gaven ruimte voor zijn ziel, een ruimte die we ook nu nog graag in gebruik nemen.
Bekijk de lezing Een ruimte voor de ziel. Hoewel het een afscheidslezing was hoef je niet te bedroefd te zijn, dit voorjaar zal Maarten van Buuren zich samen met Hans Achterhuis verdiepen in de betekenis van de tien geboden.
