Wetenschap in Hollywood: over de zin en onzin van wetenschap in films
Hoe lang kun je zonder slaap? Wat gebeurt er met je als je lang niet slaapt? Dit zullen een aantal studenten tijdens tentamenperiodes zich wel eens hebben afgevraagd. Hoewel deze vragen niet centraal staan in de film The Machinist (2004) is de slapeloosheid van de hoofdpersoon Trevor Reznick wel essentieel voor het verhaal. Zijn lichaam en uiteindelijk zijn geest gaan er aan ten onder. Slaapgebrek (en slaap in het algemeen) is een intrigerend onderwerp, ook voor wetenschappers. In de laatste vijftig jaar zijn er doorbraken geweest, die met name inzicht geven in hoe we slapen, zo is er het circadiaan ritme en de slaapcyclus. Toch zijn nog altijd veel onduidelijkheden, bijvoorbeeld over waarom we slapen.
Wakker of niet wakker?
Om erachter te komen waarom we naar bed moeten onderzoeken wetenschappers wat er gebeurt als we niet slapen. Wanneer ratten langere periodes niet slapen gaan sommige neuronen in de hersenen zichzelf aan- en uitzetten, dit betekent dat zij in een slaap-achtige toestand verkeren, terwijl het dier wakker is. Dolfijnen en zeehonden slapen met maar één hersenhelft tegelijk, zij moeten immers boven water komen voor lucht en ontsnappen aan mogelijke roofdieren. Zij zijn dus wakker en in dromenland tegelijk. Deze kennis heeft gezorgd voor een paradigmashift in de slaapwetenschap: misschien is slaap toch geen alles-of-niets fenomeen zoals lang gedacht werd. Mensen die lange tijd weinig of niet slapen hebben soms het gevoel in een sluimerstand te staan. Zij zijn wel wakker, maar toch ook niet.
Niet slapen als zelfkastijding
Er gebeuren rare dingen met ons lichaam en geest als we niet slapen. In de film The Machinist maken we kennis met Trevor, dat hij een getergde ziel is blijkt als we flashbacks en hints te zien krijgen die duidelijk maken dat er een jaar geleden iets ergs gebeurd is. Iets wat zo erg is dat hij al een jaar lang niet geslapen heeft en niet meer eet. Trevor ziet er uit als een iemand die een concentratiekamp heeft overleefd, uitgemergeld (de acteur viel voor de rol af zodat hij nog maar 54 kilo woog) en diep weggevallen ogen met een lege blik. Behalve deze fysieke ongemakken heeft hij ook geestelijke problemen. Hij kan zich niet concentreren en brengt zo zijn collega's in de fabriek waar hij werkt in gevaar. Hij is paranoïde, heeft achtervolgingswanen en hallucinaties; hij is er van overtuigd dat 'men' hem gek probeert te maken. Langzaam aan verliest hij de controle en komt de gruwelijke waarheid, de reden voor zijn slapeloosheid, aan het licht.
Een jaar niet slapen kan dat?
Het record van 'met opzet niet slapen', dat wetenschappelijk is vastgelegd, staat op naam van de 17-jarige Randy Gardner met 11 dagen. Gedurende die tijd werd hij in de gaten gehouden door onderzoekers. Zij constateerden serieuze cognitieve stoornissen en gedragsverandering: stemmingswisselingen, gebrek aan concentratie, paranoia, hallucinaties, waanbeelden en problemen met het kortetermijngeheugen. Op de elfde dag moest hij terugtellen vanaf 100, bij 65 stopte hij omdat hij vergeten was wat hij aan het doen was. Om te herstellen hoefde Gardner overigens maar 14 uur te slapen en hij had geen verdere nawerkingen van zijn recordpoging. Elf dagen is officieel het langst, maar er is nog een onofficiële poging die 18 dagen telt. Een heel jaar helemaal niet slapen lijkt echter onmogelijk, je zou bijna denken dat je dan dood gaat. 'Dood door slaaptekort' zo heette de lezing die drs. Jaap Lancee gaf bij Studium Generale over de mythes die er zijn rondom slaap. Zo ontkrachtte hij het hardnekkige gerucht dat je 8 uur per nacht zou moeten slapen en licht hij de gevolgen van chronisch slaapgebrek toe.
Effecten van slaapgebrek
Je gaat er niet meteen dood aan, maar slaaptekort geeft een 20% hogere kans dat je over 20 jaar dood gaat. Het mechanisme hierachter is waarschijnlijk dat levels van stresshormonen sterk stijgen en het lichaam in een permanente staat van ontsteking raakt, wat ook een risicofactor voor hartziekten, diabetes en kanker is. Ook komen volwassen die minder slapen eerder aan, voor meer feitjes over slaap kijk je hier. Een keertje een nachtje doorhalen kan geen kwaad en niet iedereen heeft evenveel slaap nodig, maar slaap is een eerste levensbehoefte. Hoewel de precieze functies nog onbekend zijn, vertelt onderzoek naar het gebrek aan slaap én de afwezigheid van dieren die zonder slaap kunnen ons dat we moeten slapen, gewoonweg omdat we moe worden. Vanavond dus misschien een filmpje kijken en daarna toch echt naar bed, dan heb je morgen weer energie. Meer weten over slaap en geheugen? Bekijk het Xtrack symposium Memory.
Lees de andere blogs uit deze serie:
> DNA en epigenetica in Gattaca (24-03-2012)
> The Matrix (02-04-2012)
> Aliens (10-04-2012)
> Kunstmatige Intelligentie (23-04-2012)
> The Day After Tomorrow (10-05-2012)
> Contagion (11-06-2012)
> Minority Report (18-06-2012)
> Repo Men (27-06-2012)
> Prometheus (09-07-2012)
> Armageddon (13-08-2012)
> The Hulk (05-09-2012)
