'Homo homini lupus', 'de mens is een wolf voor zijn medemens' aldus Plautus twee eeuwen voor Christus. Twee millennia later bevestigt bioloog Michael Ghiselin dit mensbeeld met zijn beroemd geworden uitspraak 'Scratch an altruist, and watch a hypocrite bleed.' De vernistheorie waarin we allemaal egoïsten zijn en eigenbelang de sterkste drijfveer van het individu is, heeft een sterke invloed op onze samenleving. Moraal is slechts een dun laagje vernis, uitsluitend bij mensen aanwezig, een minimaal suikerlaagje over een zure appel. Is dit daadwerkelijk de aard van de mens? Klopt dit met de evolutie van moraal? Volgens Charles Darwin niet. Prof. dr. Frans de Waal liet bij de openingslezing van Festival deBeschaving zien waarom Darwin gelijk had. De bouwstenen van de menselijke moraal zijn diepgeworteld in de mens en in andere diersoorten.
In andermans schoenen
Darwin zag de moraal als product van de evolutie en was van mening dat er een continue ontwikkeling was van dier naar mens. Het onderzoek van Frans de Waal zet deze kijk op de mens kracht bij. We hebben een natuurlijke neiging tot empathie. De kern van empathie is (emotionele) synchronisatie en De Waals onderzoek richt zich op dit laatste. Een simpel voorbeeld van synchronisatie is 'gaapaanstekelijkheid'. In een collegezaal hoeft er maar één student te gapen en voordat je het weet is de hele zaal bezig. Gapen werkt aanstekelijk. Dit effect werkt ook bij veel andere zoogdieren. Gapen heeft misschien weinig impact op onze omgang met de ander, het feit dat we ons rot voelen als we een ander in ellende zien en geneigd zijn te glimlachen wanneer we een ander dat zien doen, heeft dat des te meer. We kunnen ons de wereld niet anders voorstellen.
Maar alleen meevoelen is niet toereikend om iemand of iets moraal toe te schrijven. Wat daar op zijn minst voor nodig is, is actie. In de biologie wordt dit targeted helping genoemd. Hiervan gaf De Waal een prachtig voorbeeld bij een groep primaten die hij bestudeerde. Een jonge primaat had een touw om zijn nek gekregen en was niet in staat dit zelf te verwijderen. Een van de hooggeplaatste volwassen mannetjes hielp hem uit het touw. Dit vergt inzicht en planning. Trekken aan de jonge aap had hem kunnen doen stikken. Emotionele aanstekelijkheid en het vermogen jezelf van een ander te kunnen onderscheiden zijn de ingrediënten die nodig zijn voor targeted helping. Jezelf in de schoenen van een ander kunnen verplaatsen en gemotiveerd zijn een ander te helpen is dus niet iets uniek menselijks. Empathie zit ingebakken in onze aard. In deze zin is het weinig verbazingwekkend dat de gouden regel 'wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet' eeuwenoud is en als morele stelregel terugkomt in tientallen religies.
Moraliteit verklaard?
Er blijven echter vragen bestaan over onze morele capaciteiten. Frans de Waal wil niet zo ver gaan mensapen morele wezens te noemen. Maar wat is moraliteit volgens De Waal dan meer dan empathisch vermogen en het handelen daarnaar? Empathie is een neutrale term, zo geeft De Waal zelf aan, en kan ze ook gebruikt worden om pijn te doen. Belangrijk om in het achterhoofd te houden, is dat moraal prescriptief van aard is, terwijl de biologie descriptief te werk gaat. We hebben geen god nodig om moreel te zijn, zei De Waal aan het begin van zijn lezing. De evolutietheorie laat zien dat de bouwstenen van moraal – synchroniseren, empathie en targeted helping – in niet-menselijke primaten aanwezig zijn.
Wil je de lezing van Frans de Waal terugzien, klik dan hier. Voor nog meer lezingen kun je op onze website kijken, www.sg.uu.nl.
