Rob Riemen vertelde over hoe de oorlog verdween, door welk type mensen de oorlog verdween en hoe mensen kunnen voorkomen dat anderen gedehumaniseerd worden. Hiervoor is de juiste geest nodig. De geest van het verzet. Riemen zette uiteen wat de geest van het verzet volgens hem karakteriseert. Hij deed dit aan de hand van drie archetypen verzetshelden. 'Al wat voortreffelijk is, is even moeilijk als zeldzaam', citeerde hij Spinoza. De geest van het verzet vergt moed. Moed om voor menselijke waarden te vechten, ook al ben je de enige. En vooral als je de enige bent.
Riemen vertelde het verhaal van Otto en Anna Quangel. Dit waren eenvoudige mensen die in Berlijn woonden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hun zoon vecht in opdracht van de führer tot het moment dat hij sneuvelt. Het bericht hiervan schudt Otto en Anna wakker. Wat er aan de hand is, is verkeerd. Het echtpaar besluit in actie te komen in de hoop hun medeburgers de ogen te openen. Maar de flyers met anti-Hitler leuzen die ze verspreiden door de stad hebben als enige effect dat Otto en Anna worden opgepakt. Het verhaal, opgetekend door Hans Fallada in het boek Eenzaam in Berlijn en gebaseerd op Otto en Elise Hampel, illustreert dat verzet het vaak verliest van de meerderheid. De hoop op verandering van gedachtegang, op verandering van geest, is vaak ijdel en tevergeefs.
De geest van het verzet is zeldzaam. Het grote probleem is de kracht van de massa. Deze massa is kritiekloos, heeft gebrek aan karakter en dwingt het individu zich naar haar te vormen. De massa kenmerkt zich door een gebrek aan durf. De diepgevoelde behoefte aan acceptatie, de emotionele druk van naasten en de druk van algemeen geaccepteerde normen maken van een omslag van denken bij de massa een bijna onmogelijke taak. In de Tweede Wereldoorlog maakte de massa oorlogsmisdadigers van normale mensen.
Helaas hoeft er geen oorlog te woeden om de dwang van de groep effectief te laten zijn. Stanley Milgrams experiment over gehoorzaamheid en autoriteit en Philip Zimbardo's 'Stanford prison experiment' zijn beruchte voorbeelden waarbij normale mensen in korte tijd een meedogenloze houding ten aanzien van hun naaste aannamen. Een fatalistische visie op de mens lijkt voor de hand te liggen. Er zijn geen écht goede of slechte mensen. De situatie bepaalt en het kwaad is banaal.
Ingrediënten voor verzet
Toch betekent dit niet de onvermijdelijke triomf van het kwaad. Er zijn namelijk mensen die 'nee' hebben gezegd tegen de nationaal-socialistische ideologie, de druk van de massa en de ontmenselijking van Joden. Zij beschikten over de geest van het verzet. Maar wat zijn nu de 'ingrediënten' van dergelijke mentaliteit? Rob Riemen identificeerde drie archetypen die ons iets leren over de geest van verzet.
Het eerste type dat hij aanhaalde weet dat er belangrijkere wetten zijn dan staatswetten en juridische wetten. Antigone, dochter van Oedipus, staat hiervoor model. Haar twee broers, Eteocles en Polycines, gaan de strijd met elkaar aan omdat Eteocles hun afspraak in relatie tot de troonopvolging niet nakomt. Beide komen om het leven in het conflict. Koning Creon die de troon na hun dood bestijgt, verbiedt dat Policynes begraven wordt. Antigone beschouwt het als haar plicht haar broer toch te begraven. De morele of goddelijke plicht weegt voor haar zwaarder dan koning Creons verbod. Voordat zij dit met de doodstraf kan bekopen slaat zij de hand aan zichzelf.
Het tweede type kenmerkt zich door trouw te blijven aan eigen waarden. Het aansluitende verhaal is het verhaal van de bijbelfiguur Job. Zijn geloof wordt op de proef gesteld doordat hem alles ontnomen wordt. Zijn eigendommen verliest hij, zijn vrouw en kinderen sterven en hij wordt ziek. Job valt echter niet van zijn geloof, maar komt in opstand tegen God, juist omdat hij God en zijn goedheid niet wil verloochenen. Job blijft trouw aan zijn geloof en verlaat zijn waarden niet. Hij heeft vertrouwen in zijn eigen waardeoordelen.
Het derde type is het liever met iedereen oneens, dan dat hij zichzelf verloochent. Het leven van Socrates is hiervoor illustratief. Hij beschikt over het derde kenmerk van een gezonde geest. Sluit geen compromissen met jezelf. Wie dit wel doet, heeft geen liefde voor zichzelf. Dit principe kostte Socrates zijn leven. Zijn kritische houding en onderzoekende geest had als gevolg dat hij werd veroordeeld tot het drinken van de gifbeker.
De verhalen van Antigone, Job en Socrates tonen ons de geest van het verzet zonder expliciet te maken wat de concrete ingrediënten zijn. Zij tonen ons eerder een mentaliteit dan dat zij die aan ons opleggen. Alle drie de protagonisten hebben liefde voor de waarden die zij aanhangen en handelen hiernaar. In een klimaat waarin de makkelijkste oplossing was toe te geven, volhardden zij. De rede om deze verhalen te blijven vertellen is gelijk aan het doel van de verzetsactie van Otto en Anna Quangel: loop niet blind mee met de massa, blijf wakker, blijf jezelf. De menselijke behoefte onderdeel van een geheel te zijn, bij een groep te horen, kan namelijk rampzalige consequenties hebben.
Kennis en moed
De moed om op te staan tegen een groep komt niet vanzelf, benadrukt Riemen. Zij vereist kennis. Deze kennis is niet intellectueel, maar intuïtief. Het is kennis van goed en kwaad, kennis van het hart. De manier om haar te ontwikkelen is door middel van Bildung. Dit vergt inspanning. Het kost moeite je te ontplooien, verrijken en eigen waarden te ontdekken. Verhalen en kunst helpen hierbij. Het zijn expressies van waarheid, van kennis van het hart. Daarom moeten zij verteld en vertoond blijven worden. Nihilisme en relativisme vormen een gevaar bij de zoektocht naar waarden. Waarheid met een grote 'W' bestaat niet meer, of heeft nooit bestaan. We zijn waarheid als iets gaan zien dat de mens zelf construeert. Maar Riemen herinnerde ons eraan dat constructen manipuleerbaar zijn. De mogelijkheid onze eigen waarden scheppen is niet definitief verloren, dat is wat de verhalen tonen.
De mensen die de moed hadden 'nee' te zeggen, kenmerkten zich door hun standvastigheid. Zoals Antigone, Job en Socrates volhardden zij op momenten dat dit een grote hoeveelheid moed vereistte. Zij waren standvastig ten opzichte van de absolute waarde die een mens bezit, omdát hij mens is. De morele wet waarmee zij zich verbonden voelden, woog zwaarder dan wat de staat hun gebood, zij bleven trouw aan hun waarden en de liefde voor zichzelf maakte het voor hen onmogelijk een compromis te sluiten op dit gebied. Standvastigheid is geworteld in liefde, liefde voor de mens en voor jezelf. De moed om deze standvastigheid om te zetten in daden is even zeldzaam als prijzenswaardig. Door de verhalen van de mensen in het verzet te blijven vertellen, herinneren we ons aan de mogelijkheid ervan, ook in situaties waarbij de meerderheid een grote druk op ons legt. De verhalen leren ons niet dat de situatie bepaalt en dat we niet anders kunnen dan meegaan met de rest. Ze doen een beroep op ons geweten. Ze zeggen: verloochen jezelf niet, je kan immers niet anders.
Bovenstaande is een uitgebreid verslag van de lezing die Rob Riemen uitgesproken op 4 mei 2011 tijdens de herdenkingslezing.
