Utrecht science
Zonder dirigent let elke muzikant alleen op zijn of haar eigen melodie, waardoor het muziekstuk als geheel zijn vorm verliest. Er moet iemand zijn die de leiding neemt en alle verschillende partijen samenbrengt tot één, samenspelend orkest. Althans, zo zou je de overheersende visie op de sociale ordening in de maatschappij kunnen zien: iets of iemand zal moeten zorgen dat de samenleving niet uit elkaar valt in allerlei kleine verbanden, zonder richting en met onzekerheid en complexiteit als gevolg. Het kan ook anders, stelt prof. dr. Hans Boutellier, algemeen directeur van het Verwey-Jonker Instituut. 'Vergelijk de maatschappij met jazz: georganiseerde vrijheid.'
Dat de samenleving op enigerlei wijze ordening nodig heeft, blijkt wel uit de grote complexiteit die veel mensen ervaren. Door ontwikkelingen als internationalisering, informatisering en individualisering vallen de sociale kaders weg die in de vorige eeuw voor ordening zorgden. Door het openen van de grenzen wordt de samenleving steeds diverser. Daarnaast zorgt de individualisering ervoor dat wij ons niet meer identificeren met een sociale groep, zoals dat ten tijde van de verzuiling normaal was. Daarnaast brengt informatietechnologie mensen eenvoudiger met anderen in contact. De samenleving wordt met andere woorden minder duidelijk gevormd door één vast kader.
Deze toegenomen complexiteit, die wordt weerspiegeld in de vele verschillende instituties en organisaties die hierin een bepaalde rol spelen, brengt verwarring met zich mee: wie schrijft voor wat van je wordt 'verlangd', of waaraan je 'goed doet'? Hoewel de sociale kaders door de hierboven beschreven maatschappelijke ontwikkelingen zijn weggevallen, blijft het verlangen naar sturing bestaan. Boutellier ziet hierin deels een verklaring voor het succes van politieke leiders als Rita Verdonk. Zij reduceerde alle complexiteit tot een duidelijke richting: 'niet links, niet rechts, maar recht door zee!'
De oplossing voor sturing in de hedendaagse samenleving is echter niet zo eenvoudig als Verdonk haar voorstelt. Geen enkele individuele institutie heeft nog de invloed om als dirigent op te treden. Staat, kerk en 'gemeenschap' (en in dit rijtje kan, na een interessante vraag uit de zaal, ook wetenschap worden toegevoegd) hebben het gezag dat hiervoor nodig is verloren. Dat er geen 'grote verhalen' van deze instituties voorhanden zijn, is volgens Boutellier echter geen ramp. De samenleving is namelijk, net als een jazzorkest, in staat haar eigen ordening in een specifieke context te 'improviseren'. Het complexe veld aan instituties is niet zo chaotisch als het lijkt. Het 'basisritme' staat vast, net als ook in een jazzorkest; alle organisaties hebben een bepaalde rol in de hedendaagse netwerkmaatschappij. Hoe op basis van deze rol moet worden gehandeld, wordt nu alleen niet meer vooraf voorgeschreven, maar, door middel van interactie met andere 'muzikanten' vormgegeven. Het is net als jazz misschien even wennen, maar na verloop van tijd leer je het waarderen, en zijn de mogelijkheden in vergelijking met een gedirigeerd orkest misschien nog wel groter.
Volgende week spreekt dr. Ir. Moniek Pieters over de spanning tussen volksgezondheid en vrije keuze in de zorg. De lezingen worden allemaal opgenomen. Kijk hier de lezing van prof. Hans Boutellier terug. Meer weten over jazz en improvisatie in een sociale context? Bekijk dan ook de lezing van Barry Schwartz: Practical wisdom.
