Het brein
De lezingenserie Het Brein, waarin wetenschappers uit verschillende disciplines op zoek gaan naar een verklaring voor bewustzijn, wordt afgesloten met een lezing door Iris Sommer. Eerder spraken Bas Haring, Rik Smits en Jan Sleutels in deze serie. Zij benaderden bewustzijn respectievelijk vanuit filosofisch, algemeen wetenschappelijk, taalkundig en geschiedkundig perspectief. Sommer zal het begrip bewustzijn benaderen vanuit neurowetenschappelijke invalshoek. Hiervoor zal Sommer haar verhaal illustreren via haar eigen onderzoek naar schizofrenie. Wat kan schizofrenie ons vertellen over bewustzijn? En hoe kunnen moderne technieken, zoals fMRI, ons verder helpen bewustzijn te concretiseren?
Om een duidelijk beeld te krijgen van de relatie tussen schizofrenie en bewustzijn, is een introductie op schizofrenie handig. Deze kan het beste worden gegeven door een ervaringsdeskundige, iemand met schizofrenie zelf. Steven Scholtus is zo'n ervaringsdeskundige en leidt de lezing in met zijn eigen persoonlijke verhaal.
Steven Scholtus, ervaringsdeskundige
'Steven, waar ben je gebleven?' Deze zin was afkomstig van de eerste stem die Steven hoorde. Het was november 1986 en Steven schrok zich rot. Wat is het? Wie is het? Engelen, demonen, buren? Deze allereerste zin heeft uiteindelijk geleid tot een periode van psychoses en paranoia. Een tweede psychose volgde in 1990. Deze had meer impact dan de vorige. Steven hoorde continu stemmen, was erg moe, door de war en raakte in een sociaal isolement. Uiteindelijk werd in 1991 de diagnose schizofrenie gesteld. Hierna volgden vele periodes van ups en downs. Wel heeft Steven het voor elkaar gekregen om in deze periode zijn studie geschiedenis af te maken.
Enkele jaren na de diagnose waren er tekenen van herstel. Steven vond leuk vrijwilligerswerk bij Utrecht RTV en leerde beter om te gaan met de stemmen. Zo kreeg hij goede medicatie en kwam Steven erachter dat afleiding zoeken, gezelschap, het vermijden van stress en een goed ritme ervoor zorgen dat schizofrenie minder de kans krijgt om de overhand te nemen.
De stemmen lijken levensecht. Het klinkt niet alsof iemand vanuit een hoekje in de hersenen zachtjes tegen je aanfluistert, maar het zijn harde en duidelijke stemmen. Alsof er een radio aanstaat. Dit maakt het ook moeilijk om ermee om te gaan. Bij vermoeidheid of sufheid - bij een verminderd bewustzijn - steken de stemmen vaak extra de kop op. Steven hoort echter al zolang stemmen dat hij ze het merendeel van de tijd onder controle heeft. Niet altijd, in sommige stressvolle situaties vindt hij het nog steeds moeilijk om ze te onderdrukken. Zoals vlak voor deze lezing, toen zenuwen hem parten speelden.
Iris Sommer, psychiater en onderzoeker
In navolging hiervan gaat Sommer dieper in op de wetenschappelijke achtergrond van schizofrenie en hoe schizofrenie in relatie staat tot bewustzijn.
Stemmen horen, ook wel auditief verbale hallucinaties genoemd, is het meest voorkomende kenmerk van psychoses. Stemmen horen hoeft echt niet gepaard te gaan met psychoses. Bij een depressie, een manie of niet psychiatrische aandoeningen als epilepsie en doofheid kunnen auditief verbale hallucinaties ook voorkomen. Sterker nog, 15% van de 'gezonde' mensen hoort af en toe stemmen.
Maar waarom horen sommige mensen stemmen? Gebleken is dat erfelijke aanleg een rol speelt. Maar dit verklaart nog niet waarom stemmen horen bij sommige mensen resulteert in schizofrenie, terwijl andere mensen er nauwelijks hinder van ondervinden. Hiervoor zijn andere uitlokkende factoren nodig, zoals trauma, drugsgebruik, stress, slaaptekort of weinig sociale contacten.
De teksten van de stemmen kunnen sterk verschillen. Meestal gaat het om pittige stemmen, die kunnen aanzetten tot zelfmoord of complottheorieën. Een kleine groep mensen hoort juist prettige stemmen, die zij vaak associëren met beschermengelen. Dit onderscheid geeft impliciet aan dat stemmen horen niet altijd een last is. Wanneer de stemmen een negatieve inhoud hebben, een hoge frequentie en/of wanneer je er geen controle over hebt, worden ze vaak als last ervaren.
De hersenen
Vanuit de neurowetenschappen is in de afgelopen jaren meer inzicht gekomen in de achterliggende oorzaken van schizofrenie. In de hersenen is de linkerhersenhelft dominant voor taal. Daar zijn drie taalgebieden te onderscheiden: het gebied van Broca, (verantwoordelijk voor taalproductie), het gebied van Wernicke (verantwoordelijk voor taalbegrip) en een kleiner gebied, de primaire gehoorsschors, welke wordt geactiveerd bij geluid van buitenaf.
De activiteit van deze gebieden is via functionele MRI (fMRI) meetbaar. Wanneer mensen met auditief verbale hallucinaties in een dergelijke scanner worden gelegd, is er ongewone activiteit waar te nemen. Niet zozeer de taalgebieden in de linkerhersenhelft blijken actief te zijn, maar voornamelijk de weerspiegelingen ervan in de rechterhersenhelft. Zowel de gebieden van Broca en Wernicke, als de primaire gehoorsschors zijn actief tijdens het horen van stemmen in de rechterhersenhelft. De activiteit van dit laatste gebied, het gebied dat actief is wanneer je geluid van buitenaf hoort, zorgt ervoor dat de stemmen als levensecht klinken. Het lijkt dan alsof de stem afkomstig is van iemand die vlakbij staat.
Maar wetenschappelijke inzichten reiken verder. Met fMRI is ook onderzocht welke hersenactiviteit vooraf gaat aan het horen van stemmen. Vlak voor het horen van stemmen, ongeveer 6 seconde vooraf, is er activiteit waar te nemen in de hippocampus, een hersenstructuur die betrokken is bij het geheugen. Op basis hiervan is geconcludeerd dat de stemmen worden getriggerd vanuit het geheugen. Hierin liggen niet alleen gebeurtenissen opgeslagen die je hebt meegemaakt, maar ook alle dingen die je eerder hebt bedacht. Met andere woorden, de teksten van stemmen zijn gebaseerd op herinneringen die zijn opgeslagen in de hippocampus.
Behandeling
Schizofrenie kan nog niet genezen worden, maar er is wel een scala aan effectieve behandelingen beschikbaar die het leven met schizofrenie vergemakkelijken. Te denken valt aan goede medicatie – anti-psychotica – maar vooral ook veel therapieën als psycho-educatie. Een veelbelovende behandeling is de zogenaamde transcraniale magnetische stimulatie, waarbij een spoel met wisselstroom de hersenactiviteit kan verstoren. Door die spoel precies te richten op die hersengebieden die actief zijn tijdens auditief verbale hallucinaties kan de ziekte sterk worden verminderd.
Bewustzijn
Maar hoe staat schizofrenie in relatie tot bewustzijn? Een correct wetenschappelijk antwoord kan hierop niet worden gegeven, maar suggesties kunnen er wel worden gedaan. Zoals hierboven beschreven is het horen van stemmen verklaarbaar via neurowetenschappelijke onderzoek. Wellicht zitten hierin wel aanwijzingen verborgen over het verklaren van 'je eigen stem', het bewustzijn. En zal verder onderzoek met behulp van fMRI, en meer geavanceerd neurowetenschappelijke methoden, concretere aanwijzingen geven.
