Het brein
In de lezingenserie Het Breinzoeken wetenschappers uit verschillende disciplines naar een verklaring voor bewustzijn. Tot zover zijn filosofische, algemeen wetenschappelijke en taalkundige inzichten gecombineerd in de zoektocht naar de concretisering van bewustzijn.
Uit de lezingen van Bas Haring hebben we kunnen concluderen dat het moeilijk is om grip te krijgen op bewustzijn. Iedereen ervaart bewustzijn, maar het is niet aan de buitenkant af te lezen. Volgens Haring doen wetenschappelijke inzichten vermoeden dat bewustzijn een narratief karakter heeft; bewustzijn kan worden geformuleerd als verhalen vertellen over jezelf tegen jezelf. Wanneer deze inzichten worden geprojecteerd op dieren en zelfs op computers is er geen reden waarom zij ook niet over bewustzijn kunnen beschikken. Rik Smits gaf ons een uiteenzetting over de ontwikkeling van bewustzijn, waarbij de relatie tussen taal en bewustzijn centraal stond. Hersengroei in onze voorouders gaf ruimte voor geheugen en daarmee leren. Er ontstond een zogenaamde binnenwereld die via taal een weg naar buiten heeft gevonden. Taal gaf verdere vorm aan deze binnenwereld en creëerde daarmee het bewustzijn.
In navolging van Rik Smits gaat Jan Sleutels verder in op de ontwikkeling van het bewustzijn. In tegenstelling tot Smits zal Sleutels het ontstaan van bewustzijn niet verklaren aan de hand van taalontwikkeling, maar juist benadrukken dat via bestudering van vroeger spraakgebruik en schrift veel over bewustzijn kan worden gezegd.
In de zoektocht naar een verklaring voor het bewustzijn kunnen verschillende disciplines worden gecombineerd. Via moderne neurowetenschappelijke technologieën, zoals PET- en CAT-scans en MRI-apparaten, kan in het hoofd van de mens worden gekeken. Ook de filosofie en de taalkunde leveren een nuttige bijdrage aan de concretisering van bewustzijn. Maar volgens Sleutels moet je altijd de volkspsychologie als uitgangspunt nemen om zicht te krijgen op het bewustzijn. In de volkspsychologie wordt het menselijk gedrag, en daarmee ook het bewustzijn, ontleend aan het dagelijks spraakgebruik of omgangstaal.
Taal in al zijn uitingsvormen, dus ook schrift, geeft veel informatie over de toestand van het bewustzijn van de mens. Spraakgebruik van onze voorouders is niet bewaard gebleven, maar via grotschilderingen en schrift kan een goede voorstelling worden gemaakt van de binnenwereld van de oermens.
Een bekende drogredenering, wanneer de volkspsychologie wordt gebruikt voor het verklaren van gedrag van onze voorouders, is het projecteren van onze moderne geest op onze voorouders. Dit resulteert in de zogenaamde Flintstone fallacy. Om dit te voorkomen moet niet de huidige volkspsychologie als uitgangspunt worden genomen, maar de vroegere volkspsychologie. Deze kan worden bepaald door overblijfselen uit het verleden te bestuderen, zoals schilderingen en teksten.
Julian Jaynes, een Amerikaanse psycholoog, heeft op deze manier de Ilias bestudeerd. De Ilias is het geschreven verslag van mondelinge overgeleverde verhalen, waarin het menselijke gedrag is opgenomen. Hiermee is de Ilias een uitermate geschikt document voor de bestudering van de volkspsychologie. Opmerkelijk aan deze teksten is, dat de binnenwereld van mensen heel anders wordt beschreven dan we hedendag gewend zijn. In de Ilias zijn geen redeneringen voor gedrag terug te vinden. Als verklaring van gedrag worden vaak antwoorden als 'God sprak tot mij' of 'Ik kreeg een blinde vlek' gegeven. Hieruit valt te concluderen dat de binnenwereld, dus het bewustzijn, van de oude Grieken rondom 1200 v. Chr. verschilde van de onze. Het bewustzijn was minder ontwikkeld. In latere Griekse geschriften, zoals de Odyssee, veranderen de beschrijvingen van menselijk gedrag en begint de binnenwereld meer te lijken op die van de moderne mens.
Maar wat heeft dan de omslag veroorzaakt? Wat is de trigger geweest die het bewustzijn verder heeft doen ontwikkelen? Volgens Sleutels is de omslag terug te vinden in de linguïstiek. De introductie van taaltechnologie en schrift zorgen voor het grote verschil tussen de oude en de nieuwe Grieken. De Ilias is een geschreven verslag van mondeling overgeleverde verhalen. De Odyssee daarentegen is een schriftelijk verhaal, dat geen oorsprong heeft in mondelinge overleveringen. Verder richting het heden is meer structuur terug te vinden in schriftelijke overleveringen. Er ontstaan hoofdstukken, alinea's en voetnoten. Allemaal aanwijzingen van een verder ontwikkeld bewustzijn.
Uit de informatie van het verleden blijkt dat bewustzijn zich is blijven ontwikkelen. Vanzelf rijst de vraag wat we in de toekomst kunnen gaan verwachten. Zal ons bewustzijn zich nog verder ontwikkelen? Sleutels is hier van overtuigd. Je ziet het zelfs voor je ogen gebeuren. Communicatietechnologieën zijn aan grote veranderingen onderhevig. Door internet en vele nieuwe communicatietoepassingen zijn bijvoorbeeld het vermogen tot multitasken en het ruimtelijk inzicht toegenomen.
Met andere woorden, het bewustzijn zoals we die nu kennen is van veel recentere datum dan algemeen is aangenomen. Er zijn al grote verschillen te vinden tussen het bewustzijn van de oude Grieken en de moderne mens. Taaltechnologie en schrift hebben grote invloed gehad op de ontwikkeling van bewustzijn. Deze ontwikkeling is nog steeds gaande, mede gevoed door de snel veranderende maatschappij en de introductie van nieuwe communicatietechnologieën.
