Wetenschap en kunst lijken soms onverzoenbaar. Kunst geeft gestalte aan de individuele, unieke beleving terwijl wetenschap is gericht op objectieve kennis. Toch is wetenschap wel degelijk een creatief proces, en kan kunst gebaat zijn bij structuren en patronen. Dat blijkt ook wel uit de vruchtbare samenwerking van de broers Rietveld. Dr. Erik Rietveld is filosoof en onderzoeker op het gebied van brein en cognitie. Met zijn broer, architect Ronald Rietveld, heeft hij ontwerp-studio RAAAF opgezet. Samen spraken zij tijdens de jaarlijkse Kunst- en wetenschapslezing over hoe ze met hun projecten wetenschap, kunst en maatschappij samenbrengen.
Het kader van ons denken
Erik Rietveld begint met het schetsen van een filosofisch denkbeeld. Een centrale term in dit beeld is het woord affordances. Dit zijn de handelingsmogelijkheden die een omgeving biedt. Mensen kunnen doorgaans goed herkennen wat relevante en irrelevante affordances zijn. We begrijpen wat er toe en minder toe doet. Wel gaan deze handelingen vaak onbewust en routinematig. Zien we ergens een stoel, dan zijn we geneigd er op te gaan zitten. Het is minder waarschijnlijk dat we op die stoel gaan staan. Handelen naar de voor de hand liggende mogelijkheid is logisch, maar het kan ook een beperking zijn. Het schept een kader van vastgeroeste gewoontes. Met hun ontwerpen willen de broers Rietveld dit kader verruimen.
Naar een nieuwe functie
Het kan hopeloos lijken: meter na meter aan leegstaande gebouwen die steeds meer in verval raken. Toch biedt leegstand juist ook veel kansen voor fascinerende en tijdelijke herbestemming. Leegstaande gebouwen zijn een rijke bron van affordances voor de broers Rietveld. Ze richten zich hierbij niet op de alledaagse kantoorgebouwen langs de snelweg, maar op de leegstand van nationaal erfgoed. Nederland herbergt namelijk talloze oude forten, kerken, vuurtorens, watertorens, bunkers, vliegvelden, spoorweggebouwen, fabriekshallen en gevangenissen die hun functie hebben verloren. Dat betekent echter niet dat zij geen nut meer kunnen hebben. Deze gebouwen kunnen in een nieuwe context worden geplaatst. Dat vraagt een omgekeerde manier van denken van de architect. Deze begint niet met een lijst van eisen, maar kijkt eerder naar wat er al is. Aan de hand van de specifieke locatie maakt de architect dan een ontwerp.
Dat leidt tot interessante resultaten. Zo zaagde het bureau RAAAF een schijnbaar onverwoestbare bunker door (zie afbeelding rechts, RAAAF©). Daarmee toonden zij het publiek een dwarsdoorsnede van een anders onopvallend monument. Nederland telt 400 bunkers die door hun geslotenheid niet uitnodigen tot een nadere blik. Zo vertaalden de broers Rietveld doorgaans onopgemerkt erfgoed naar een publieksattractie. Ook hebben zij het idee om leegstaand erfgoed voor bepaalde tijd beschikbaar te stellen aan jong, kunstzinnig talent. Zo kan Nederland zich profileren als de broedplaats van een creatieve, internationale gemeenschap.
Dwarsverbanden
De broers Rietveld doen hun werk natuurlijk niet alleen. Ze werken in een breder team van ontwerpers. Daarnaast gaan ze samenwerkingsverbanden aan met wetenschappers uit allerlei vakgebieden. Zo gaan ze in gesprek met gedragspsychologen en samen met historici bestuderen ze de cultuurhistorische waarde van het erfgoed. Ze gaan dus in dialoog met mensen die al decennia in een traditie van onderzoek staan. Maar naast al deze 'experts' is er ook ruimte voor 'de buurman'. De ideeën en inbreng van mensen uit de buurt wordt gewaardeerd. Zo spelen kunstenaar, wetenschapper, specialist en burger op elkaar in.
Complementaire kracht
Voor Erik en Ronald Rietveld zijn kunst en wetenschap complementair. Volgens hen is kunst verleidelijker en daarom beter geschikt om een vraagstuk te agenderen. Kunst heeft een grote visuele impact, een eigenschap die wetenschap ontbeert. Omgekeerd is wetenschap waardevol voor kunst omdat inzichten uit de filosofie en psychologie grondslagen vormen voor zelfreflectie. Het idee van affordancesschept bijvoorbeeld een filosofisch kader waarbinnen kunstenaars kunnen werken. Tot slot zijn dwarsverbanden tussen kunst en wetenschap welkom omdat een verscheidenheid aan perspectieven nodig is bij het oplossen van complexe maatschappelijke opgaven. De broers Rietveld bundelen hun krachten en inspireren daarmee anderen om dat ook te doen.
Dit stuk verscheen ook in het Studium Generale Magazine.
