Wie geen belang heeft bij de waarheid, zaait verwarring. De documentaire Merchants of Doubt(2014), naar het gelijknamige boek van wetenschapshistorici Naomi Oreskes en Eric. M. Conway uit 2010, laat zien hoe lobbyisten met veel geld en macht stelselmatig de wetenschappelijke consensus over de schadelijkheid van o.a. roken, bestrijdingsmiddelen en klimaatverandering in twijfel trekken. Wat kunnen wetenschappers ertegen doen? Paradoxaal genoeg precies datgene waarvan ze hun tegenstanders betichten: blijven twijfelen.
Doubt can set you free
In een prijswinnend essay formuleerde de jonge Utrechtse natuurkundige Drian van der Woude onlangs de kernboodschap van de wetenschap: (Alternative) facts can hold you prisoner. Doubt can set you free. Het zou het motto van Studium Generale kunnen zijn. Wij willen niet beweren dat wetenschap waar, relevant of zinvol is, maar mensen uitdagen om zelf te ontdekken wat wetenschap en wetenschappers kunnen toevoegen aan hun leven, werk, relatie tot elkaar en de wereld. Soms gaat het publiek met antwoorden naar huis, of met nieuwe vragen, en vaak met twijfel. Dat is mooi, want twijfel is de basis voor een wetenschappelijke houding. Wie alles zeker weet, gaat niet op onderzoek uit, toetst geen hypothesen en ontkracht geen theorieën. Maar altijd twijfelen is ook weer niet de bedoeling. We moeten immers ook dingen doen en beslissen. Studium Generale probeert handvatten te bieden om daarbij wetenschap en andere bronnen en vormen van kennis op waarde te schatten.
Niets is belangrijker dan de waarheid?
Merchants of Doubt was een van de drie documentaires die we dit najaar samen met leden van de Utrecht Young Academy lieten zien en nabespraken. Deze jonge wetenschappers zien het als hun taak om mensen te helpen zin en onzin van elkaar te onderscheiden. Dat is niet alleen lastig als met onzin veel geld of macht te verdienen valt, maar ook als feiten niet overeenkomen met wat mensen (willen) geloven. Een voorbeeld daarvan gaf wetenschapshistoricus dr. Alice Dreger die onlangs op ons podium stond. Naar aanleiding van haar onderzoek naar de medische behandeling van intersekse, werd ze een voorvechter van de rechten van mensen die niet met eenduidig mannelijke of vrouwelijke geslachtskenmerken geboren worden. In een later onderzoek stuitte ze op een conflict tussen transgenderactivisten en de Amerikaanse psycholoog J. Michael Bailey, die redenen voor gendertransitie had onderzocht bij transvrouwen. De activisten vonden dat zijn onderzoek stigmatisering in de hand werkte. Opnieuw besloot Dreger de barricaden op te gaan, maar dit keer nam ze het op voor de wetenschap. Ze werd zelf het mikpunt van agressie en bedreigingen. Over die ervaring en die van andere wetenschappers die hetzelfde overkwam, schreef ze een boek. Haar boodschap: niets is belangrijker dan de waarheid, zelfs sociale rechtvaardigheid niet. Interessant, vonden we, omdat we zelf ook soms merken dat je minder kritisch bent op onderzoek dat je wereldbeeld bevestigt, dan op onderzoek dat haaks staat op wat je belangrijk vindt of al denkt te weten.
In verwarring
Kort voor het optreden van Dreger ontvingen we via Facebook een bericht van Sophie Schers van het Transgender Netwerk Nederland. Of we misschien het blog van Julia Serano wilden lezen, en vervolgens konden uitleggen waarom we Alice Dreger een podium gaven. Julia Serano bleek een van Dregers meest fervente tegenstanders. Een transgenderactivist met een PhD in ontwikkelingsbiologie, die Dreger ervan beschuldigde relevante wetenschappelijke kritiek op het onderzoek van de omstreden psycholoog te negeren. Tijd om ons er echt in te verdiepen was er niet. De twijfel sloeg toe. Lieten we onszelf nu in verwarring brengen, alleen omdat iemand onze integriteit ter discussie stelde? Aan de andere kant: konden we de wetenschappelijke basis van de discussie zelf wel op waarde schatten? Waren we ten prooi gevallen aan identiteitspolitiek en zo ja, van wie: van de transgenderactivisten of van wetenschappelijke waarheidshoeders? Zo ondervonden we dat twijfelen in de praktijk niet altijd makkelijk is.
Ongelijk als optie
Ook na de vertoning van de documentaire Merchants of Doubt en de discussie erover na afloop met statisticus dr. Daniel Oberski bleek twijfelen makkelijker gezegd dan gedaan. Programmamaker Laura Mol schreef in een persoonlijk blog dat ze vreest dat wetenschappers de strijd tegen de propaganda en lobby van professionele twijfelzaaiers nooit gaan winnen met alleen wetenschappelijke data en analyses als wapen. Ze opperde om iets van de creatieve PR-strategieën van de tegenstanders over te nemen. Oberski waarschuwde dat als je wetenschappelijke onzekerheden anders voorstelt dan ze zijn, er een tijd zal komen waarin je ongelijk bewezen wordt. Wetenschappers die dezelfde tactieken gaan gebruiken als hun tegenstanders, vallen vroeg of laat door de mand, en dan ben je nog veel verder van huis. Als je wilt dat de waarheid zegeviert, aldus Oberski, kun je er niet omheen om ook de optie open te houden dat je ongelijk hebt.
Met vallen en opstaan
Nou zijn wetenschappers natuurlijk niet altijd alleen maar op zoek naar waarheid. Net als iedereen willen ze ook waardering, erkenning en invloed en zijn ze niet immuun voor status, macht en geld. Ze onderzoeken niet alleen maar waar ze zelf nieuwsgierig naar zijn. Wetenschap heeft ook te maken met maatschappelijke behoeften en verwachtingen, met politiek en economie. Juist daarom is het zo interessant om van wetenschappers te horen hoe ze zelf proberen om open te staan voor de mogelijkheid dat ze ongelijk hebben. Wanneer dat moeilijk is, en waarom het niet altijd lukt. En hoe ze het dan toch blijven proberen. Want om te durven twijfelen, moet je stevig in je schoenen staan. Je kunt uitglijden. Als er dan iemand in de buurt is die je helpt om op te krabbelen, vind je misschien weer vaste grond onder je voeten, of besluit je een andere weg in te slaan. Dat is wat we proberen te doen bij Studium Generale. Met vallen en opstaan, en met gerede twijfel.