Filosofisch Café
Wat als Adolf Hitler niet had geleefd? Een kleine verandering in het leven van zijn ouders, een verstoring op het moment suprême bijvoorbeeld, had erin kunnen resulteren dat hij helemaal niet had geleefd, en dat had vervolgens tot een heel ander verloop van de geschiedenis kunnen leiden. Het is een bekende “what-if history”, omdat veel impact wordt toegekend aan het bestaan van Hitler vanwege zijn invloed op de loop van de geschiedenis. Er is iets dat het nadenken over “wat-als scenario's” aantrekkelijk maakt, in de geschiedenis maar ook op persoonlijk niveau. Wat als je je huidige partner niet toevallig op dat ene feestje was tegengekomen? Je kunt je fantasie op de vrije loop laten gaan en realiseren hoe contingent de huidige loop van het leven wel niet is. Maar is het uitzoeken van wat-als scenario's meer dan een leuke, speculatieve fantasie? Wat leren we ervan om ons dit af te vragen? Filosoof Jeroen Hopster (Universiteit Utrecht) benadrukt in het Filosofisch Café de meerwaarde van het onderzoeken van alternatieve geschiedenissen in zowel de wetenschap als op persoonlijk niveau. “We moeten ons proberen te ontdoen van de beperking van het daadwerkelijke verloop van de geschiedenis en op zoek naar de aangrenzende mogelijkheden.”
Inzicht in het verleden
De meeste historici wenden zich liever niet tot alternatieve geschiedenissen, dat is meer een literair genre of iets voor alledaagse gedachtespelingen. Als historicus zou je je niet bezig moeten houden met het voorspellen van de toekomst, en ook niet met het voorspellen van een mogelijke geschiedenis. Dat zou puur speculatie zijn, is het heersende idee. Hopster betwist dit en zeg dat het onderzoeken van aangrenzende mogelijkheden, dus de zeer aannemelijke alternatieve loop van de geschiedenis, op een serieuze en methodologische manier bedreven kan worden. Het levert kennis op over historische mogelijkheden en kan inzicht geven in het toevallige of juist onvermijdelijke aan een bepaalde gebeurtenis in de geschiedenis.
Toeval, of niet?
Als je nadenkt over een alternatieve geschiedenis waarin Hitler niet had geleefd, schrijf je heel veel betekenis toe aan één persoon voor de loop van de geschiedenis. Een valkuil van wat-als scenario's bedenken is dat het toeval van een gebeurtenis wordt overschat, maar dit is geen onoverkomelijke valkuil volgens Hopster. Door na te denken over een alternatief verloop van de geschiedenis krijg je inzicht in hoe noodzakelijk het daadwerkelijke verloop was. Een voorbeeld hiervan is de moord op Franz Ferdinand in 1914, wat wordt gezien als een directe oorzaak van het begin van de Eerste Wereldoorlog. De aanslag op de Oostenrijkse aartshertog kan worden gezien als een toevallige gebeurtenis waar de hele Eerste Wereldoorlog vanaf hing, maar de meeste historici zijn eensgezind dat de Eerste Wereldoorlog toch wel had plaatsgevonden vanwege vele andere processen en omstandigheden. Dankzij het uitzoeken van een alternatieve geschiedenis waarin Ferdinand niet was vermoord, kun je oorzakelijk belang toedichten aan een bepaalde gebeurtenis. Door de tijd terug te spoelen krijg je inzicht in wat noodzakelijk en wat toevallig was in de geschiedenis.
Omarmen van de speling van het lot
Op persoonlijk niveau kan de realisatie dat het leven door veel toevalligheden aan elkaar hangt volgens Hopster een bepaalde diepte geven aan het leven en de keuzes die we maken. Het gaat in tegen het idee dat ons lot “in de sterren staat geschreven” en dat ons leven op een bepaalde manier moet verlopen. Dat ons leven precies juist op deze manier verloopt, en niet op de vele alternatieve mogelijkheden die er zijn, maakt dit specifieke verloop des te bijzonderder en waardevoller. Het betekent ook dat de keuzes die we maken in het leven ertoe doen, wat ook de nodige keuzestress kan opleveren. Er is niet één voorbestemde uitkomst van het leven, maar we hebben invloed op het verloop ervan ook al lijken we tegelijkertijd speelbal van het lot. Het nadenken over wat-als scenario's is in feite een uitnodiging om het toeval te omarmen en de fragiliteit van de realiteit waarin we ons bevinden te vieren.
Luister hier het Filosofisch Café "Wat als..." terug.
