Wat is vrijheid?
‘Vrijheid is leven onder zo weinig mogelijk regels. Elke interventie van de overheid is een bedreiging van de persoonlijke vrijheid’. Hieruit spreekt een opvatting van vrijheid die je vaak ziet terugkomen in argumenten tegen bijvoorbeeld de coronapas. Waar komt dit vrijheidsideaal vandaan? En kunnen we ook op een andere manier naar vrijheid kijken? In dit gesprek belichten essayist Bas Heijne, historicus prof. dr. Annelien de Dijn (Universiteit Utrecht) en filosoof prof. dr. Martin van Hees (VU Amsterdam) het begrip vrijheid van verschillende kanten, op zoek naar helderheid in de discussie over de coronamaatregelen.
Collectieve vrijheid versus individuele vrijheid
De individuele opvatting over vrijheid is een relatief recente uitvinding, schetst historica Annelien de Dijn. Vóór de 18e eeuw betekende vrijheid: leven onder regels die je zelf mee hebt helpen maken door middel van een democratisch proces. Dat is een politiek begrip van vrijheid. Die vrijheid gold alleen voor een beperkte groep burgers. De experimenten in de late 18e eeuw met een meer democratisch bestuur en het streven naar volkssouvereiniteit riepen weerstand op van contrarevolutionairen. Zij betoogden dat democratie niet tot vrijheid leidt, maar dat we voor echte vrijheid iets anders nodig hebben: individuele vrijheid, een leven met niet zozeer democratisch tot stand gekomen regels als wel zo min mogelijk regels.
Die opvatting zien we nog steeds terug in bijvoorbeeld de protesten tegen verplichte ziektekostenverzekering in de Verendigde Staten, en ook in Nederland bij protesten tegen door de overheid opgelegde maatregelen om de pandemie in te dammen. We zien een trend, zegt Annelien de Dijn, van minder vertrouwen in de overheid en een gevoel onder burgers van te weinig controle te hebben op die overheid. Maar het is jammer om ons idee van vrijheid te beperken tot alleen individuele vrijheid, want daar lossen we de grote crises niet mee op. Dan stuiten we namelijk op het collective action problem.
Collective action problem
Dat collective action problem zien we bijvoorbeeld als onze regering het naleven van corona-adviezen grotendeels als verantwoordelijkheid bij de burger legt. Zelfs als je het belang ervan inziet en de regels wilt volgen, dan wordt dat lastig als mensen om je heen dat niet doen. Als niemand in de winkelstraat zich aan de anderhalve meter afstand houdt, waarom zou ik daar dan moeite voor doen? Als mijn buren hun verjaardag vieren met veel gasten over de vloer, waarom zou ik dan niet even bij mijn moeder langs gaan?
Daarom, betoogt Annelien de Dijn, hebben we een centrale overheid nodig die ons bepaalde zaken in het algemeen belang kan opleggen. In het geval van de coronapas: een verplichting om je pas onder je medeburgers te bewegen als je kunt aantonen dat je je mede-cafébezoekers niet zult besmetten. Dat is geen coronadictatuur, dat is een democratisch gekozen overheid die een afweging maakt van botsende individuele vrijheden: de vrijheid van de één om ervoor te kiezen zich niet te vaccineren, en de vrijheid van de ander om niet besmet te worden.
Vrijheid en morele verantwoordelijkheid
Maar met alleen politieke vrijheid, het eens in de vier jaar uitbesteden van onze morele verantwoordelijkheid aan de overheid, komen we er niet, zegt Martin van Hees. We hebben ook dat begrip van individuele vrijheid nodig. Want individuele vrijheid komt met een verantwoordelijkheid, om zelf verantwoorde keuzes te maken. Daar kunnen we elkaar op aanspreken in een moreel appèl, en dat is een gesprek dat we nodig hebben om overheidsmaatregelen acceptabel te maken voor de samenleving. Daarnaast wil hij een onderscheid maken tussen enerzijds een vrijheid hebben en anderzijds wat je doet met die vrijheid. Ik kan me hard maken voor de vrijheid zelf de keuze te houden of ik me laat vaccineren of niet, en tegelijktijd zelf die vaccinatie halen omdat ik heb nagedacht over de consequenties van mijn gedrag op dit punt. “Door de individuele verantwoordelijkheid te benadrukken, met het risico dat mensen de ‘verkeerde’ keus maken, krijg je meer ruimte voor de sociale dimensie”, zegt Martin van Hees.
To vaccinate or not to vaccinate?
Met dit in het achterhoofd is het interessant nog eens terug te kijken naar twee citaten van minister Hugo de Jonge. De eerste: “De vrijheid van een kleine groep die zich niet heeft laten vaccineren, beperkt de vrijheid van de grote groep die dat wel heeft gedaan.” Hierover merkt Martin van Hees op dat dat is wat we in een democratie voortdurend doen: vrijheden tegen elkaar afwegen, nadenken over grenzen van vrijheden, en uiteindelijk in wetten vastleggen. En Annelien de Dijn voegt toe: voor het afwegen van die belangen hebben we dus een centrale overheid nodig. Maar het is even belangrijk dat die overheid onder controle staat van het collectief, door middel van het democratisch proces.
En tot slot het laatste citaat van Hugo de Jonge: “Als je je vrijheid terugwilt, mogen we aan jou vragen je verantwoordelijkheid te nemen, en dat is vaccinatie.” Martin van Hees reageert hierop: een reden waarom we individuele vrijheid belangrijk vinden, is omdat het bijdraagt aan het kunnen nemen van je eigen verantwoordelijkheid. Dus: vrijheid als voorwaarde voor verantwoordelijkheid. Hugo de Jonge draait het hier om, die zegt: je krijgt pas je vrijheid als je de voor mij juiste keuze maakt. Maar, zegt Martin van Hees: “Inherent aan dat vrijheidsbegrip is dat je ook de vrijheid hebt om de verkeerde keuze te maken.”
