The bigger picture
Alles om ons heen verandert constant. Jijzelf als persoon, maar ook ecosystemen of onze maatschappij in coronatijd. Vaak gaat dit geleidelijk, echt grote transities zijn zeldzaam. Sterker nog, tot nu toe hebben we er maar één gehad. Tijdens de industriële revolutie veranderde ambachtelijke werkplaatsen in enorme machinale fabrieken. De grootschalige organisationele en sociale veranderingen die volgden brachten welvaart en weelde. Het blijkt nu onbedoeld de oorzaak van het belangrijkste vraagstuk van deze tijd: het klimaatprobleem.
Het geluid dat er iets moet veranderen in onze huidige maatschappij wordt steeds luider. Er zijn duurzaamheidsmarsen en rechtszaken tegen de overheid. Klimaatactiviste Greta Thunberg, actiegroep Extinction Rebellion, Sir David Attenborough en zelfs acteur Zac Efron, ze hebben allemaal één boodschap: het moet duurzamer, zuiniger, bewuster én wel nu. Maar hoe verander je iets uit het niets? Duurzaamheidsonderzoeker dr. Joost Vervoort (UU) kijkt naar dit soort complexe problemen vanuit een systeemperspectief. Om verandering te kunnen realiseren, moeten alle niveaus van het systeem nauw met elkaar samenwerken.
Alles is een systeem
Van een zwerm vogels en een mierenkolonie, tot ons brein of de financiële markt: je zou kunnen stellen dat alles een systeem is. Door allerlei terugkoppelingen tussen losse onderdelen, ontstaat een systeem dat zichzelf in stand kan houden. Het mooie aan systemen is dat in deze samenvoeging van onderdelen vaak iets nieuws ontstaat. Dit klinkt abstract, maar denk eens aan het menselijk lichaam: alle afzonderlijke organen werken nauw met elkaar samen en vormen zo een systeem dat al eeuwenlang compleet zelfstandig functioneert.
Het denken in systemen biedt ons dus een nieuw perspectief om naar verschillende problemen te kijken. Simpele problemen als het bakken van een taart kan je snel oplossen door het volgen van een set duidelijke regels. Het naar de maan sturen van een raket is al een gecompliceerder probleem, maar ook op te lossen met formules en ervaring. Echt complexe problemen als het klimaatvraagstuk zijn lastiger: er is geen protocol, geen eenduidige ‘juiste’ manier van handelen en in het verleden behaalde resultaten bieden geen garantie voor de toekomst.
“Het is wel belangrijk om te beseffen dat systeemdenken één mogelijke manier is om naar de wereld te kijken. Systeemdefinities zijn altijd mensenwerk.” benadrukt Vervoort. In andere woorden, het is een projectie van ons eigen denken; het is onderhevig aan fouten en persoonlijke verschillen.
Omarm de complexiteit
Juist deze mate van onvoorspelbaarheid van het systeemdenken opent mogelijkheden voor discussie, speculatie én interventie. Wetenschappers als Joost Vervoort grijpen hier dankbaar op in in hun missie om complexe problematiek te begrijpen. Het gaat hier niet zo zeer om het kant-en-klaar op tafel leggen van ‘de oplossing’, maar meer om het bijstellen van verwachtingen om zo samen tot nieuwe toekomstscenario’s te komen. Dus, zoals milieu-wetenschapper Donella Meadows het mooi verwoordde in haar boek Thinking in Systems: A Primer (2008): “Get the beat of a system and celebrate complexity.” In andere woorden, zie de complexiteit van een systeem niet als belemmering, maar omarm het als wonder van de natuur.
“Zie jezelf als wonder van de natuur, een complex systeem waarin van alles samen komt.”
Veel toekomstdenkers volgden dit advies van Meadows op en zijn verschillende initiatieven gestart om onze wereld een stukje beter te maken. Het platform Seeds of the good Anthropocenes verzamelt en cultiveert al deze individuele “zaadjes”, vooruitstrevende ideeën voor een duurzame en eerlijke wereld. Een mooi voorbeeld is de Global Seed Vault in Spitsbergen, die het "zaadjes" idee heel letterlijk nemen. Het is een zadenbank die de biodiversiteit van plantenrassen waarborgt. Met ‘Trees for Life’, een herbebossingsproject in Schotland, wordt er geprobeerd de natuurlijke wildernis die het land zo kenmerkt terug te brengen. Ook op het gebied van gezondheidszorg en financiën zijn al verschillende initiatieven gestart, die allemaal op andere niveaus van het model van Donella Meadows ingrijpen. En eigenlijk zijn ze allemaal gebaseerd op één heel simpele vraag: in wat voor een wereld willen wij leven?
“Adapting the old, building the new”
Het bedenken van dit soort duurzame ideeën is een ding, maar het daadwerkelijk toepassen heeft wel wat meer voeten in de aarde. Er bestaat namelijk een belangrijke afweging tussen oppervlakkige interventies en structurele veranderingen in de fundamenten van een systeem. Deze veranderingen in regels, doelen of de structuur van een systeem hebben een grotere impact maar zijn ook lastiger te ontwikkelen en toe te passen. “Als winst het belangrijkste fundamentele doel blijft van een systeem, dan zal het menselijk welzijn en het beschermen van de planeet altijd bijzaak blijven.” stelt Vervoort.
Doeltreffend ingrijpen op complexe systeemproblemen blijkt een ingewikkelde combinatie van praktische, politieke en persoonlijke veranderingen. Het ontregelen van onze huidige manieren van leven, bijvoorbeeld het verminderen van ons fossiele brandstof gebruik, biedt ruimte voor duurzame oplossingen als groene energie. Nieuwe wetten en maatschappelijke acceptatie zorgen vervolgens voor de inpassing in de samenleving. Zo blijkt alles onderling verbonden met elkaar. Maar waar moeten we nou precies beginnen als alles zo complex is?
Denken in meervoud
Opvallend in alle modellen over systeeminterventies is dat de meest doeltreffende verandering een shift in mindset is. Dit grijpt in op de diepste essentie van wat het betekent om een mens te zijn en hoe we onszelf zien in deze gedeelde sociale realiteit. Omdat dit zelfbeeld is opgehangen aan eeuwenoude aannames over de wereld, mythes en sociale constructen, is het dus niet makkelijk dit te veranderen. Hierbij vestigt Vervoort zijn hoop ook op de nieuwe generatie. Hun frisse blik kan misschien juist leiden tot totaal vernieuwende inzichten. “De eerste stap in toekomst denken is dat we erkennen dat er meerdere geschiedenissen en realiteiten zijn,” aldus Vervoort. “Dan zijn er ontelbare toekomsten mogelijk.”
Volgende week in de 'Bigger Picture':
In de volgende lezing in deze serie kijkt psychometrist prof. Denny Borsboom op een kritische manier naar de huidige classificering van psychische problemen en pleit hij juist voor een nieuw perspectief: symptoomnetwerken. Is elke stoornis eigenlijk een netwerkprobleem? Wat betekent dit inzicht voor de huidige behandelingen? Hoe beïnvloed de huidige coronacrisis deze onderlinge verbanden?
Heb je nu al een vraag voor Denny? Mail ons op info[at]sg.uu.nl, waarbij je '[at]' vervangt door '@'. We zullen je vraag proberen te bespreken met onze gast.
