De kracht van muziek

Op de fiets, in de winkel, of op je werk. Muziek is overal. Ons leven, zo lijkt het wel, heeft een doorlopende soundtrack. Tijdens het tweede Science Café van dit seizoen probeert presentator Mustafa Marghadi er met vier wetenschappers van de UU achter te komen waarom muziek zo belangrijk voor ons is en wat het met ons doet. Ze zijn het erover eens dat muziek niet alleen een emotionele betekenis heeft. Wat is de kracht van muziek?

Filmmuziek

Volgens musicoloog prof. dr. Emile Wennekes is het moeilijk om ons films zonder muziek voor te stellen. De rol van muziek is divers en bestaat zeker niet alleen uit het aanzwengelen van emoties. Hij noemt het voorbeeld van de Hollywoodklassieker Casablanca, waarin de telkens terugkerende muziek een belangrijke voortstuwende narratieve rol heeft. De muziek roept herinneringen op voor de twee hoofdpersonages (gespeeld door Ingrid Bergman en Humphrey Bogart) en fungeert tegelijkertijd als catalysator voor nieuwe plotwendingen. Maar denk ook aan het dreigenende deuntje uit Jaws, steeds als we dat horen als kijker weten we dat er wat ergs staat te gebeuren, het conditioneert ons.

Filmmuziek is zo oud als de bioscoopfilm zelf. Aanvankelijk werden de films voorzien van livemuziek, later werd muziek in de film geïntegreerd. Dat vergrootte het spectrum van muzikale toepassingen in de film, zodat die nu eigenlijk een volledig op zichzelf staand element van de film is, met uiteenlopende functies, zoals het situeren in tijd en plaats en het spelen met inzoomen en uitzoomen op personages. Kortom: muziek stuurt in belangrijke mate de manier waarop we naar een film kijken. (Bekijk ook dit video-essay waarin het wordt uitgelegd).

Het sublieme

Het idee dat muziek de mens kan beïnvloeden is niet iets van de laatste tijd. Literatuurwetenschapper prof. dr. Kiene Brillenburg Wurth onderzocht het ideaal van het sublieme in de 18e en 19e eeuwse muziek, een concept geleend uit de klassieke retorica, waarbij het niet ging om het overtuigen, maar om het overweldigen van toehoorders. Muziek, geloofden filosofen en politici, was in staat de massa in vervoering te brengen, zodat die zich gezamenlijk overgaf aan de hogere macht. Het doet denken aan de hedendaagse gigantische festivals, zoals Tomorrowland, waar soms wel 100.000 bezoekers deinen op de dance muziek. De DJ, eenzaam op een podium, bespeelt de horde door de 'beat' steeds een beetje later te laten vallen.

Brillenburg Wurth stelt echter voor het begrip van het sublieme te verbreden. Het gaat over de ervaring van de grens van je verbeeldingsvermogen. Iets als eindeloosheid, dat niet te vatten is, kan wel muzikaal worden verbeeld, zoals de componist Wagner dat deed door in lange passages steeds de climax uit te stellen.

Propaganda

Dat muziek ook een politieke kracht heeft, ontdekte musicoloog dr. Harm Langenkamp toen hij onderzoek deed naar muziek in de Koude Oorlog. Die strijd, tussen het kapitalistische 'Westen' en het communistische 'Oosten' speelde zich namelijk niet alleen op militair, maar ook op cultureel vlak af.

Na de Tweede Wereldoorlog zagen de Amerikanen dat Stalin behoorlijk succesvol was met het inzetten van kunst om het Russische volk van haar eigen superioriteit te overtuigen. Daartoe behoorde grootse symfonische muziek uit de 19de eeuwse traditie. Om de invloedssfeer van de Russische propagandamachine zo veel mogelijk te beperken begon Amerika een tegenoffensief met muziek als wapen. De CIA richtte een organisatie op die als doel had de door Stalin verbannen muziek, van Russische componisten als Stravinsky, door Europa te verspreiden.

Dat moest aanvankelijk in het geheim, omdat het Amerikaanse congres het programma niet steunde. Later, ten tijde van president Eisenhower, was die steun er wel, maar dan voor een bredere missie waarin typisch Amerikaanse muziek over de hele wereld moest worden verspreid. Beroemde jazzmuzikanten als Dizzy Gillespie, Duke Ellington en Louis Armstrong kregen financiële steun voor optredens in gebieden waar de Amerikanen hun culturele invloed wilde vergroten.

Protestsongs

Een ander goed voorbeeld waar de politieke dimensie van muziek zich laat zien, is in de protestsong, misschien wel het tegenovergestelde van propaganda. Terrein van de kersverse Nobelprijswinnaar Bob Dylan, maar ook van hedendaagse artiesten zoals Beyoncé en rapper Kendrick Lamar, die tegen heersende machtsstructuren ingaan. Zij bestrijden het idee dat popmuziek vooral nergens over moet gaan, stelt mediawetenschapper dr. Dan Hassler-Forest en nemen op subtiele en minder subtiele wijze stelling in het publieke debat.

Wennekes voegt daar aan toe dat protestmuziek ouder is dan de jaren '60. Zo vormde de naam van de Italiaanse componist Verdi een populair acronym voor de Italiaanse eenheidsbeweging in de 19e eeuw: Vittorio Emanuele, Re d'Italia. (Recent nog, in 2010, werd het bekende slavenkoor uit Verdi's opera Nabucco gebruikt door dirigent Riccardo Muti om zijn onvrede over de bezuinigingspolitiek van de toenmalige president Berlusconi te uiten.)

Toch moeten we de relatie tussen politiek en muziek nog breder bekijken. "Alles is politiek," stelt Hassler-Forest, "ook een Disneyfilm: zo'n film maakt misschien geen politiek statement, maar zegt wel een hoop over hoe we in onze samenleving over bepaalde zaken denken, zoals man-vrouw verhoudingen." Ook muziek die nergens over lijkt te gaan, draagt bepaalde ideeën in zich die politiek relevant zijn. Een pleidooi dus, om popcultuur serieus te nemen en kritisch te benaderen.

Het volgende Science Café is op 21 november en gaat over kicks. Bungeejumpen of de Everest beklimmen: waarom zoeken we het gevaar op? Is de kick verslavend?