“Het is een misvatting dat je kan zeggen: dat is het allerbelangrijkste kunstwerk,” zegt kunsthistoricus dr. Patrick van Rossem (Kunstgeschiedenis, UU) “De beschouwer heeft daar heel veel vrijheid in. Je kan houden van de stijl, het oeuvre van de kunstenaar, van de betekenissen die kunst oproept, of je kan het terugkoppelen aan je eigen leven, en paralellen zoeken.” Wel zijn er werken waar de meeste critici het over eens zijn: dit is goed. Vaak zijn dat werken die veel andere kunstenaars geïnspireerd hebben en daardoor belangrijk blijven over een lange tijd.
Tijdens het Culturele Zondagen College licht Van Rossem 5 kunstenaars uit wiens werk je beslist gezien moet hebben:
1. Een nieuw publiek
Aan de hand van een klein cellofaanpapiertje met de letters: 'Please, pay attention, please' neemt Van Rossem ons mee terug in de tijd. Het is eind jaren 60, het begin van de 'performatieve wende' in de kunst: musea richten zich niet langer alleen op de incrowd, maar ook op een breder publiek. Dat nieuwe publiek is van grote invloed op makers en creatievelingen. Traditionele schilder- en beeldhouwkunst raken uit de gratie, men wil vernieuwing zien. De kunstenaar is niet langer het eenzame genie die met een enkele verfstreek meesterwerken creëert, maar moet aan het werk voor ons, voor de kijker. 'Please, pay attention, please', en later het agressievere 'Pay attention motherfuckers' is de reactie van de Amerikaanse kunstenaar Bruce Nauman, die worstelt met dit nieuwe publiek. “It's hard to dress yourself for someone you just don't know,” zegt hij in een interview. De blik van het publiek die hij in zijn rug voelt verwerkt hij later in zijn kunstwerk 'Double Steel Cage Piece', waar je je als bezoeker in een krappe ruimte waant. Als jullie mij het gevoel geven gevangen te zitten, doe ik hetzelfde met jullie, moet hij hebben gedacht.
2. Menselijke tragedie verbeeld
Schilder Kippenberg wist dat hij stervende was
De tweede tip is het werk van Martin Kippenberger, dat gaat over existentiële thema's als leven, dood en hoop. Kippenberger was een cynische sombere man. Hij liet zich inspireren door het schilderij 'Das Floß der Medusa', waarop een tragische schipbreuk te zien is: een vlot vol wanhopige mensen op volle zee. Vervolgens schilderde hij zichzelf in dezelfde poses als de schipbreukelingen. 'Ik ga het niet halen', verbeeldt hij, terwijl hij met zijn uitgezakte lichaam, moe van het kettingroken, de drank en de drugs, naar de horizon zwaait. Kippenberger dit werk maakte een jaar voor zijn dood, terwijl hij wist dat hij stervende was.
3. Goed, maar waarom?
"Een mooi, esthetisch, abstract werk", zo omschreef kunstcriticus Greenberg het werk 'Reflections of the big dripper' van Jackson Pollock - bekijk het hier. Rozenberg, een andere kunstcriticus, zag juist existentiële vragen en levenskracht verbeeld in het abstracte werk. “Zelfs als kunstcritici het eens zijn over de waarde van een werk, kan de reden daarvoor nog sterk verschillen,” zegt Van Rossem. Kunstcriticus Kraus vindt de lof overdreven en haalt iets heel anders uit het werk. Ze sprak met veel mensen die Pollock gekend hebben en noemt Reflections een groot twijfelend gevecht, in Pollocks concurrentie met Picasso. Pollock had een minderwaardigheids gevoel ten opzichte van de Spanjaard want "He already did everything".
Eén werk, drie heel verschillende interpretaties
Toch staat het belang van Pollock vast, mede doordat vele kunstenaars van latere generaties zich erdoor lieten inspireren. Zo maakte Eva Hesse een sculptuur met dezelfde soort lijnen, terwijl Gonzales-Torres juist het gevoel van het schilderij probeerde te vatten: hij maakte een vierkant met 40.000 snoepjes, die samen het gewicht van zijn aan aids overleden partner Ross hebben. Museumbezoekers kunnen een snoepje pakken, waarmee het kunstwerk, net als Ross, langzaam verdwijnt.
4. Geen contact
“Nu ben ik chauvinist. Ik vind Tuymans gewoon een hele goede kunstenaar. Punt uit,” zegt Van Rossem over 'Der Diagnostische Blick IV' van de Belg Luc Tuymans - bekijk het hier. “Het is een klein schilderijtje, dat je dwingt dichterbij te komen. Maar zelfs als je er vlak voor staat, krijg je geen contact.” “Wij verwachten naar het schilderij te kijken en vanalles te ervaren. Toch lukt dat niet altijd. Ons oog is 'onbetrouwbaar' volgens Tuymans. We kunnen niet altijd alles begrijpen wat we zien. Soms zie je iets anders dan er werkelijk is, omdat je dat liever zou zien.” Het werk is gebaseerd op foto's uit handboeken voor de psychiatrie, die dokters gebruiken om ziektes te diagnosticeren. 'Authentieke vervalsingen' beschrijft Tuymans zijn werk daarom. Hij interpreteert bestaande foto's, om ons zo te confronteren met de beperkingen van menselijke visuele capaciteiten.
5. Herkenbaar liefdesverdriet
“Prenez-soin de vous”, oftwel zorg goed voor jezelf, zo sloot de vriend van Sophie Calle de email af waarmee hij hun relatie verbrak. De kunstenares verstuurde de brief naar 107 vrouwen, waaronder een actrice, een psycholoog, een clown, een zangeres en verschillende kunstenaars, en vroeg hen een videoreactie te geven op de brief. Met heel diverse resultaten: de psycholoog past een Freudiaanse analyse toe op de brief, een ander voert de brief aan een papegaai, en de clown laat de kijker de humor inzien van de brief. In haar kunstwerken maakt Calle vaak gebruik van thema's uit haar eigen leven. Het zijn persoonlijke verhalen, waar veel mensen zich in kunnen herkennen.
Kunst kan je waarderen om allerlei redenen, je hoeft het daarom ook zeker niet altijd eens te zijn met de critici, zegt Van Rossem. Voor de een moet een werk vooral mooi zijn, terwijl voor de ander meer inzicht in de geschiedenis van een werk en de samenhang tussen het werk van verschillende kunstenaars leidt tot nieuwe waardering.
Meer weten? Luister dan nu de podcast van de lezing online, en een kort video-interview met Van Rossem voorafgaande aan zijn lezing.
