De transitie van conflict naar vrede is niet eenvoudig. Vaak is een confrontatie met het verleden onvermijdelijk om verder te kunnen. Maar op welke wijze ga je deze aan? Het klassieke model van juridische vervolging is lang niet altijd passend. In het kader van de Vredesdagen 2013 organiseert Studium Generale i.s.m. SIB en Oikos het symposium 'Na het conflict' over schuld, boete en verzoening en de rol die wetenschap en kunst hierin kunnen spelen. Hierop vooruitlopend stelt Studium Generale de vraag: Welke V's leiden naar vrede?
Recht en onrecht
Rechtspraak is, vooral in westerse samenlevingen, de gangbare wijze om met misdaden om te gaan. In het geval van oorlogen en conflicten kan dit echter om verschillende redenen problematisch zijn. Ten eerste is het justitiële apparaat van een land in transitie vaak niet toegerust op een adequate berechting van daders, waardoor wordt uitgeweken naar een internationaal strafhof. Hoewel deze strafhoven een grote stap voorwaarts in de naleving van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens betekenen, wordt de procedure voor veel slachtoffers een ver-van-mijn-bed-show. Ten tweede hebben zich op een dusdanige schaal mensenrechtenschendingen voorgedaan dat een berechting van alle daders uitgesloten is. Dit kan slachtoffers een gevoel van onrechtvaardigheid geven. Daar komt nog bij dat de misdaden vaak zo gruwelijk waren dat geen enkele berechting voldoening kan bieden. En, ten derde, vraagt het rechtssysteem om een zwart-wit beeld van het verleden, waar dit in werkelijkheid vaak juist gekenmerkt wordt door vele tinten grijs: daders kunnen ook slachtoffer zijn, en andersom. Zijn er alternatieven te bedenken voor vergelding die wel ruimte laten voor deze drie elementen? En moeten deze altijd van bovenaf worden aangestuurd?
Zuid-Afrika na de Apartheid
Een goed voorbeeld van een samenleving waar deze vraag getackeld moest worden is Zuid-Afrika, waar de zwarte bevolking tijdens het Apartheidsregime (1948-1994) decennialang werd onderdrukt. Er waren echter ook ANC-leden die hun macht misbruikten, of die misdaden begingen uit naam van 'vergelding'. Om verder te kunnen als één samenleving, was het nodig alle tinten grijs van het verleden aan de orde te laten komen: de waarheid horen was belangrijker dan vergelding. Hiertoe werd de Truth and Reconciliation Commission ingesteld. De focus op waarheidsvinding bood ruimte voor individuele ervaringen, eerder dan voor een gesimplificeerde en gecollectiviseerde weergave van het verleden. Doordat getuigen zich gevrijwaard wisten van juridische vervolging voelden ze zich vrij om te spreken.
De rol van kunst
Om de maatschappij te verzoenen, om te vormen en daarnaast een gezamenlijk collectief geheugen op te bouwen (waar de mensenrechtenschendingen deel van uitmaken) was echter meer nodig dan geïnstitutionaliseerde waarheidsvinding. Het vroeg ook om een coming to terms, een proces dat vanuit de bevolking zelf moest ontstaan. Kunstenaars vervulden hierin een leidende rol. In het voorjaar van 2011 sprak Rosemarie Buikema in de duurzaamheidsreeks over de rol van kunst tijdens transities. Juist kunst is in staat om individuele verhalen in al hun complexiteit te presenteren. Neem het verhaal van de jonge vrijheidsstrijdster Phila Ndwandwe die in 1988 werd ontvoerd door veiligheidstroepen om 'bekeerd' te worden tot informant. Hoewel ze werd gemarteld, weigerde ze mee te werken. Hierop werd ze vermoord. In 1997 werd haar lichaam in een klein graf gevonden, naakt op een stuk plastic na dat ze als een soort onderbroek om zich heen had gewikkeld. Toen de getuigenissen van haar moordenaars live op de radio werden uitgezonden, hoorde kunstenares Judith Mason dit. Hierdoor gegrepen maakte zij een jurk van blauwe plastic tasjes om Ndwandwe haar waardigheid terug te geven. En samen met de plastic tasjes waarin in Zuid-Afrika boodschappen worden verpakt, was de herinnering aan Ndwandwe's moed en strijd opeens overal. De verbeelding van dit verhaal en vele anderen bracht deze tot leven buiten de rechtbank, en houdt ze in leven voor volgende generaties. Ze bieden reflectie, verwerking en identificatie – iets waar berechting nauwelijks toe in staat lijkt.
Beelden, tekst en toneel
Waar rechtspraak problematisch kan zijn en het model van de waarheidscommissie niet zomaar te implementeren is in andere naoorlogse samenlevingen, is verbeelding altijd aanwezig. Schrijvers en beeldend kunstenaars gebruiken ervaringen van anderen en zichzelf ter inspiratie, toneel biedt een unieke mogelijkheid tot verwerking en het verkrijgen van inzicht in de ervaringen van anderen. Kinderen uit conflictgebieden zullen uit zichzelf tekenen en naspelen wat ze hebben meegemaakt. Zo kan verbeelding een krachtig instrument zijn op weg naar een vrede die zich niet altijd laat bewegwijzeren.
Meer weten over deze en andere wegen die naar vrede kunnen leiden? Kijk de lezing Na het conflict terug.
