Is er ruimte voor ethiek binnen het determinisme?

Welk nut heeft kritische bezinning op juist gedrag eigenlijk wanneer al ons handelen bij voorbaat al vast staat? Heeft ethiek enige invloed en welke rol speelt de vrije wil hierin? Dit is een van de vele vraagstukken waar rationeel-deterministen als Thomas Hobbes en Baruch Spinoza zich in hun ethiek mee bezig hielden. Prof. dr. mr.Philipse sprak over deze filosofen in de vierde lezing van de reeks Vrijheid en verplichting.

Thomas Hobbes en de ontleding van de staat in passies
Hobbes en Spinoza worden wel gezien als de meest radicale verlichters. Dat zie je ook terug in hun denkbeelden en hun werk. Zo wilde Hobbes de natuurkundige theorie van Galilei toe passen op de menswetenschappen. Dit met het doel om met de menswetenschappen het succes van de natuurwetenschappen te evenaren of zelfs te overstijgen. Hobbes ging uit van een mechanistisch en materialistisch wereldbeeld. Dit resulteerde erin dat hij ook verschijnselen en instituties zoals de staat ging ontleden in passies. Met zijn studie van de passies sloot hij aan bij Descartes, die ook uitging van zes passies die de grondslag vormden voor alle andere passies.

Volgens Hobbes ontlenen staten hun bestaansrecht aan het gegeven dat de wereld zonder zulke instituties zou verzanden in een 'war of all against all', ook wel omschreven als de natuurtoestand van de samenleving. Ieder individu streeft zijn eigenbelang na en beperkt hiermee een ander individu in het behalen van zijn of haar doelstellingen. De staat kan gezien worden als een sociaal contract waarmee individuen hun macht inleveren en hun passies beheersen; op deze wijze ontstaat er absoluut gezag.

Waarom is er dan niet één grote wereldstaat ? Staten voeren anders toch weer oorlog met elkaar? In de tijd van Hobbes was deze gedachte nog te vooruitstrevend. Maar Hobbesianen vandaag de dag beweren dat de Verenigde Naties in ieder geval een poging zijn tot het vormen van een wereldstaat. Dat gaat ook in de richting van de opvattingen van Immanuel Kant, die Philipse in de volgende lezing zal bespreken.

Baruch Spinoza en verstandig regeren
De ideeën van Spinoza komen al meer overeen met de opvattingen die vandaag de dag gangbaar zijn. Spinoza was een leerling van Hobbes en zijn belangrijkste werk is de Ethica. Spinoza benadrukte het belang van democratisch bestuur; de wil van de burger is de basis voor de staatsmacht. Hobbes beschouwde de machtenscheiding als een reductie van macht en zag liever dat alle macht bij één persoon lag. Spinoza erkende het belang van kennis binnen de regering en was van mening dat meer mensen samen meer kennis hebben dan één individu.

Anno 2011 is dit in Nederland nog steeds een belangrijk uitgangspunt; wij vinden dat je deskundig moet zijn om als volksvertegenwoordiger de regering te kunnen controleren. Niet afkomst, maar intelligentie en motivatie zijn bepalend; kenmerkend voor een echte meritocratie. Negentig procent van de zetels in de Tweede Kamer zijn veroverd door hoogopgeleiden. Bestuurskundigen als Mark Bovens en Anchrit Wille bestempelen dit fenomeen als 'de diplomademocratie' (zie ook het gelijknamige boek dat zij afgelopen jaar schreven).

Ethiek binnen het determinisme
Met het voorgaande is onze vraag over de rol van de ethiek binnen het determinisme nog steeds niet beantwoord. Mocht ik nou ervoor kiezen de Ethica van Spinoza of een dergelijk boek te lezen en mijn ethische overwegingen hier ten positieve op aanpassen, dan zorgt dat ervoor ik een ander, een beter leven zal leiden. Een leven en een keuze die al vast stonden, gedetermineerd waren. Hoe passen deze contradicties in elkaar?

Ook zien wij in onze samenleving het strafrecht als een sturend mechanisme voor goed gedrag. Vanuit een deterministische visie zou gedrag niet veranderen wanneer het strafrecht afgeschaft zou worden; alles staat immer vast. Maar ook hierbij zijn enige vraagtekens te zetten. De oplossing voor dit vraagstuk zit hem erin dat het geen toeval is dat ik besluit de Ethicate lezen of als er andere strafrechtelijke wetten gaan gelden. Deze ontwikkelingen stonden al vast en hiermee komen we weer tot de kern van het determinisme.

Alle lezingen worden opgenomen, kijk de lezing van gisteren hier terug.