Het raadsel van het bewustzijn
Een paardenbloem in een groot grasveld, wiegend in de wind. Heeft die door waar hij is en zo ja, hoe dan? Deze vraag houdt wetenschappers al lang bezig. De beroemde bioloog Charles Darwin had een theorie dat de reactie van de plant op de omgeving door de wortels werd bepaald, alsof het voelsprieten waren die het ‘denkvermogen’ van de plant in zich hadden. Recenter verscheen het boek Het verbogen leven van bomen, daarin stelde de Duitse boswachter en schrijver Peter Wohlleben dat planten en bomen voor elkaar kunnen zorgen. Betekent dit dat er sprake is van bewustzijn? Wij vroegen het aan vegetatiekundige dr. Nils van Rooijen (WUR).
Planten die praten
In de reeks Het raadsel van het bewustzijn vragen we wetenschappers steeds om een definitie, zo dat we een gemeenschappelijk startpunt hebben. “Bewustzijn is het vermogen om je omgeving waar te nemen en te reageren op de prikkels die je krijgt vanuit deze omgeving,” aldus Van Rooijen. De nadruk ligt voor hem op communicatie; binnen en tussen cellen, en met soortgenoten en met andere soorten. Dit geldt niet alleen voor mensen, maar ook voor planten. Waar wij weg kunnen lopen als het ergens onprettig wordt kunnen planten dat niet, zij moeten het doen met de omgeving van hun groeiplaats. Ook planten moeten prikkels uit hun omgeving binnen krijgen, interpreteren en erop reageren om te overleven. “Planten kunnen ontzettend goed waarnemen,” vertelt Van Rooijen. Een zaadje moet nauwkeurig weten of er genoeg water en licht en de juiste temperatuur is, want als het op het verkeerde moment kiemt is het einde verhaal. Het is een zaak van leven en dood.
Schreeuw om hulp
Bewustzijn is niet alleen het vermogen om waar te nemen, maar ook het vermogen om te reageren op prikkels van buitenaf. Een experiment met zwarte els laat zien dat ook planten met elkaar communiceren: aan de ene kant van een laan werd een boom geknipt in een patroon waarbij het leek alsof rupsen het aten. Vervolgens kwamen aan de andere kant van de laan rupsen veel moeilijker door de bladeren van de boom heen. Die boom was gewaarschuwd en de bladeren waren, om zich te verweren, taaier geworden. Een plant kan zich dus fysiek aanpassen om de kans op overleven te vergroten. Deze vorm van communicatie gaat door de lucht, de plant scheidt stoffen uit die door een soortgenoot worden opgevangen. “Hetzelfde zien we met de geur van vers gemaaid gras, voor ons mensen is het heerlijk om te ruiken maar eigenlijk is het een schreeuw om hulp,” legt Van Rooijen uit.
Ook planten netwerken
Er is meer dat wij niet zien, ook in de bodem gebeurt van alles. Een plant is niet een plant op zich, maar is onderdeel van een levendig netwerk aan schimmels, virussen en allerlei andere micro-organismen. Daarnaast hebben andere planten en dieren baat bij het microbioom dat zich rondom een plant opbouwt. Zo trekt het microbioom van jacobskruiskruid zestig verschillende soorten insecten aan. Het belang van deze gemeenschappen is enorm. “Als plantenpopulaties de verbinding met de omgeving niet meer kunnen maken, door bijvoorbeeld lucht- en lichtvervuiling, kwijnen populaties weg. En niet alleen de populaties zelf maar ook al de soorten die zich om zo’n plant hebben opgebouwd,” legt Van Rooijen uit. Tijdens het hoogtepunt van de biodiversiteit in Nederland rond 1850 had ons landschap een overvloed aan heggen, bossen en stromende beekjes. Nu leven we in een landschap met grote percelen, waar monoculturen overheersen en veel aangeplant is. “Van onze natuur zijn vooral nog snippers over die nauwelijks in verbinding met elkaar staan,” stelt Van Rooijen. Dit heeft zijn weerslag op de biodiversiteit: de helft van de planten in Nederland staat namelijk op de rode lijst. Van Rooijen is daarom samen met andere wetenschappers bezig met het maken van een nationale back-up. Door alle plantenpopulaties in kaart te brengen en genetisch te borgen voor de toekomst, kunnen we straks nog steeds een roggelelie, een kruisbladgentiaan en een rozenkrans tegenkomen in het wild.
wees je bewust van planten
Of planten en bomen bewustzijn hebben? Gezien de complexe interactie van planten met hun omgeving, lijkt het erop van wel. Toch hangt het antwoord af van jouw eigen invulling. Uiteindelijk blijft het projectie: we toetsen of planten en bomen bewustzijn hebben aan ons menselijke begrip van bewustzijn. Het staat in ieder geval vast dat er van alles gebeurt in het groen om ons heen: die paardenbloem in het gras heeft een verborgen leven wat wij niet zien. Het is belangrijk dat wij mensen ons daar bewust van zijn.
