De mens ontleed
Dit blog is geschreven samen met Ruben van Doorn, bezoeker bij de lezing en studieadviseur van de opleidingen Kunstmatige Intelligentie en Liberal Arts and Sciences van de Universiteit Utrecht.
Wat is het bewustzijn? Antwoorden op die vraag, zoals ze in het verleden zijn geformuleerd, zijn volgens sommigen niet bevredigend genoeg. Dat geldt in ieder geval voor filosofisch psycholoog Jacob Jolij (RUG). In De neurowetenschapper: je bent je bewustzijn probeert hij de vraag fris te benaderen. Zijn zoektocht brengt hem langs ideeën over kunstmatige intelligentie, hardcore natuurkunde en het multiversum.
Hersengymnastiek
In vogelvlucht schetst Jolij de geschiedenis van de Filosofie van de Geest. Deze komt in de laatste decennia tot een ontologisch status quo, waarbij het bewustzijn veelal gekoppeld wordt aan de hersenen via een afhankelijkheidsrelatie. Het idee is dat het bewustzijn ergens, op een bepaalde manier, is verbonden met het lichaam. Filosoof René Descartes poneerde bijvoorbeeld ooit dat de verbinding in de pijnappelklier moest zitten. Daar is die sindsdien echter niet gevonden.
Rekenkracht
Om het brein te begrijpen vergelijkt men deze vaak met de meest geavanceerde technologie van dat moment. Waar de hersenfuncties eerder in termen van radars en stoomdruk verklaard werden, komen nu vaker ideeën uit de kunstmatige intelligentie ter sprake. Ook de invloed in het denken over bewustzijn kun je koppelen aan ontwikkelingen op het gebied van de informatica en de kunstmatige intelligentie. Kan het bewustzijn verrijzen uit de hardware van de hersenen, zoals software uit een computerchip? Begrippen zoals computatie en intentionaliteit (begrip hebben) van hetgeen een systeem berekent, krijgen een plaats aan het eind van het eerste deel van de presentatie. Jolij lijkt daarbij af te willen rekenen met het strikte idee van de computermetafoor.
Multidimensionaal
De zoektocht brengt Jolij naar een ander domein: de natuurkundige theorie van alles. Jolij koppelt het bewustzijn aan het hardcore multidimensionaal denken van de fysica. Het bewustzijn is misschien níet het product van een specifiek brein, stelt hij. In plaats daarvan kan het bewustzijn een extra dimensie zijn, de Q-dimensie gedoopt, die naast de ruimtetijd bestaat. Hierbij ontstaat een interpretatie van bewustzijn die doet denken aan panpsychisme (bewustzijn is overal) of protopsychisme (bewustzijn is opgebouw uit kleinere ervaringsdeeltjes).
Non-determinisme
Het was misschien te voorspellen: Jolij eindigt met een uiteenzetting over fundamenteel toeval binnen de fysica en het multiversum. Wie bijvoorbeeld de heldenfilms uit het Marvel-universum, zoals Doctor Strange, of de animatieserie Rick and Morty hebben gekeken, zijn enigszins bekend met het multiversum. In een notendop: hoewel voor ieder mens slechts één universum zichtbaar is, ontstaan er continu tijdspaden parallel aan deze. Deze non-deterministische, fysieke toestanden worden door Jolij gekoppeld aan mogelijke bewustzijnspaden in de wereld. In een notendop: hoewel voor ieder mens slechts één bewustzijn merkbaar is, ontstaan er continu bewustzijnspaden parallel aan deze. Bewustzijn kan misschien ook los van de hersenen beschreven worden.
Jolij geeft een extra begrippenkader om over deze materie na te denken. De vraag is wel of een (fysische) functionele beschrijving ook voldoende is voor een wetenschappelijke verklaring van het bewustzijn. Het staat in ieder geval vast dat we hier nog (lekker) lang over kunnen blijven nadenken.
