Cover to cover
Aan het begin van de pandemie krabde oud-Denker des Vaderlands prof. dr. Marli Huijer zich achter de oren. Waar heb ik dit eerder gelezen? Natuurlijk! In het boek Surveiller et Punir van Michel Foucault, ook wel bekend in het Nederlands als 'Discipline, toezicht en straf'. In dit werk onderzoekt hij de veranderingen die het westerse strafrechtelijk systeem onderging sinds de middeleeuwen. Waar macht eerst autoritair was, gekenmerkt door harde lijfstraffen, werd volgens de Franse filosoof eind zeventiende eeuw de discplinerende samenleving geboren. 'De dreiging van de pest was het ideale model van de disciplinerende macht'. Die was niet van het grote vertoon, maar van de observatie en kleine interventies. Van in-en uitsluiting. Die mechanismen zien we vandaag de dag ook. Huijer bespreekt hoe corona nieuwe regels en disciplines oproept, die bepalend zijn voor hoe wij vanaf nu met elkaar samenleven. Voor Foucault zou het geen verassing zijn.
Biopolitiek
Foucault beschrijft hoe gelijktijdig met de opkomst van het kapitalisme, de wetenschap en de politiek steeds meer bezig zijn met het beheer van het leven. Het idee van ‘volksgezondheid’ raakt in zwang, de overheid houdt geboorte- en sterftecijfers bij en er komen strenge hygiënevoorschriften. Dokters bekommeren zich niet alleen over de zieken, maar breken hun brein ook over de vraag: hoe maken en houden we de mensen gezond? De medische, biologische en politieke domeinen vormen steeds meer een Venn-diagram. Foucault heeft het dan ook graag over de term 'biopolitiek'.
Coronamaatregelen en adviezen
Hoe zien we dit nu weer gebeuren? Vanaf maart bewapend gingen Hugo de Jonge en Mark Rutte de strijd aan met het virus: orde en discipline. "Was je handen stuk" beval de premier. Disciplinerende macht komt van overal, het is niet repressief, maar productief. Het is niet zo dat mensen iets niet mogen doen, maar juist iets wat je wel moet doen. Pijlen op straat geven de looproute aan, bij de ingang van de winkel hangen bordjes met ‘mondkapje verplicht’ en eenmaal binnen wijst een andere klant op de anderhalve meter die je even niet in acht nam. Een bezoek aan je oma in het bejaardenhuis kun je wel op de buik schrijven. Knuffels en handen schudden is verboden en kantoor een no-go area. Sommige beroepen worden aangeduidt als 'essentieel' en andere niet. Welke beroep je hebt bepaalt je bewegingsvrijheid. Er is een corona-app, waar je ziektegevallen mee kan traceren. Ben je toch besmet met het coronavirus? Dan ga je in quarantaine en zit je twee weken thuis. Het overgrote deel van de Nederlanders gaat hier zonder blikken of blozen in mee. De discipline is, zoals Foucault het noemt, geïnternaliseerd.
De disciplinerende macht
Huijer: ‘Hoe meer democratie, hoe meer discipline. Het wordt alleen minder zichtbaar.’ Wie in een disciplinerende macht aan de knoppen zit is onduidelijk, maar de uitwerking is effectief. Zelfs erop reageren of tegen ageren betekent erkennen en dus instemmen. De coronamaatregelen zijn zeker niet onomstreden. Burgers met een voorliefde voor complottheorieën, rechtse opiniemakers, zangers en zangeressen, Instagram-influencers en horecaondernemers bundelden de krachten. Mondkapjes werden muilkorven genoemd. Zij vinden dat we gewoon zonder angst moeten leren leven met het virus en als daar wat 'dor hout' voor moet sneuvelen dan is het zo. Echter, als je ‘de economie’ of ‘de vrijheid’ belangrijker vindt dan mensenlevens of een stabiele zorg, dan is dat ook een vorm van biopolitiek. Zo is zelfs activisme of revolte onderdeel van het systeem en kun je dus zeggen dat actiegroep Viruswaarheid deel uit maakt van de disciplinerende macht. Hang je mondkap of spandoek in de wilgen en haal je podcast maar offline. Of niet, het maakt volgens Foucault niet uit.
Het gevaar aldus Foucault, is dat de maatregelen die ingezet worden tegen een pandemie, blijven bestaan. Verdwijnt het handenschudden voorgoed? Blijft de mondkap in het OV? Wat gebeurt er met de coronamelder-app en alle data? De tijd zal het leren.
