Cover to cover
Tot 2014 kende bijna niemand nog zijn naam en was hij ‘gewoon’ professor aan de Hebreeuwse Universiteit van Jeruzalem. Maar toen verscheen zijn bestseller Sapiens: een kleine geschiedenis van de mensheid. Yuval Noah Harari is een begrip geworden en wordt wereldwijd geprezen voor zijn verhaal over de mens, waar ze vandaan komt en hoe ze is gekomen waar ze nu is.
Professor Jan Luiten van Zanden, naar eigen zeggen geen ‘Hariroloog’, maar hoogleraar Global economic history aan de Universiteit Utrecht, besprak het boek van Harari zorgvuldig en plaatste een aantal kritische kanttekeningen.
Sapiens is een verhaal over verhalen
“Harari is natuurlijk een geweldige schrijver” begint Van Zanden zijn verhaal. Harari’s boek over de mensheid is een goed voorbeeld van big history, een tak van de geschiedenis die zich bezighoudt met de geschiedenis van alles: van Big Bang tot het heden. Volgens Van Zanden is de schrijver nu zo succesvol omdat hij uiteenlopende terreinen van de wetenschap beheerst, van geschiedenis tot ecologie tot taalkunde, weet hij die kennis op een hele toegankelijke manier over te brengen en maakt hij gebruik van spannende verrassingen.
De kernboodschap van Harari in Sapiens is volgens Van Zanden dat de mens (de homo sapiens) in staat is om verhalen te vertellen. Dit is een bijzondere skill, want het stelt ons in staat om samen te werken met anderen. Wat andere mensapen niet is gelukt, is ons wel gelukt: we organiseren samenwerkingsverbanden op grote schaal. En dat hebben we te danken aan ons vermogen om verhalen te vertellen. Wij kunnen flexibel samenwerken met een oneindig aantal vreemdelingen, omdat wij als enigen van alle dieren op de planeet fictie kunnen creëren en erin kunnen geloven. Zolang iedereen gelooft in dezelfde fictie, gehoorzaamt iedereen aan dezelfde regels en volgen ze diezelfde regels, dezelfde waarden.
Een fragmentatie van de waarheid
Maar wat als niet iedereen meer gelooft in dezelfde fictie? En er verschillende verhalen van de waarheid naast elkaar bestaan? In het huidige tijdperk, waar wordt gestrooid met alternative facts en waarin het credo “dat is misschien jouw waarheid maar dit is de mijne” hoogtij viert, dient zich een fragmentatie van de waarheid aan. Waarheden als een pandemie of de klimaatverandering worden tegenwoordig net zo goed ontkend als erkend. “Iedereen kan tegenwoordig het internet opgaan en zijn verhaal vertellen. Dat was vroeger lastiger. Toen was het waarheidsgehalte van verhalen in handen van experts en journalisten. Met de komst van het internet zijn deze filters verdwenen” legt Van Zanden uit. Er dient zich een fragmentatie van de waarheid aan en dat is problematisch.
Toch stelt Van Zanden ons gedeeltelijk gerust. De geschiedenis werkt immers altijd relativerend: “Dat is het mooie van geschiedenis. Honderd jaar geleden woonden wij in een land waar vier waarheden naast elkaar bestonden. Er waren vier zuilen met elk hun eigen verhaal over het verleden, heden en de toekomst. Hoewel ze in hun eigen koker zaten, wisten ze met elkaar samen te werken.” Politicologen hebben later wel geanalyseerd dat het verzuilde systeem van vier waarheden naast elkaar werkte omdat de elites bereid waren om met elkaar samen te werken en dat gebeurt nu in mindere mate. Maar: het bestaan van meerdere waarheden naast elkaar hoeft niet zonder meer te betekenen dat het volstrekte chaos wordt.
Wat brengt de toekomst?
Sapiens houdt één belangrijke vraag open: hoe ziet onze toekomst er uit? Volgens Van Zanden ziet Harari de toekomst van het menselijke verhaal somber in. Ook al past het boek Sapiens goed in de humanistische traditie, waarin de mens centraal wordt gesteld, het toekomstbeeld van Harari sluit hier niet zo goed op aan. De schrijver vermoedt namelijk dat de mens op een gegeven moment overbodig zal worden, en dat daarmee onze verhalen ook hun verbindende functie verliezen. De mens mag dan wel een lange geschiedenis van vooruitgang en innovatie achter de rug hebben, ze is volgens Harari ook vervangbaar: er zullen andere entiteiten komen, zoals cyborgs en artificiële intelligenties, die het stokje van ons overnemen.
Van Zanden denkt dat we ons niet te druk moeten maken. Evolutie heeft buitengewoon efficiënte manieren gevonden om de levende wezens op aarde te laten ontwikkelen. Als voorbeeld vergelijkt hij een boom met een zonnepaneel, waarin de boom veel effectiever energie kan opwekken dan een zonnepaneel dat waarschijnlijk ooit zal kunnen. Een eind aan Sapiens zal er voorlopig niet komen, als het aan Van Zanden Ligt. Mensen blijven de beste verhalenvertellers.
