In de lift?
Een derde van de Nederlandse huishoudens heeft betalingsachterstanden, en bijna één op de vijf heeft problematische schulden. Dit is de andere kant van het verhaal van de economie die weer aantrekt en de crisis die voorbij is. In vergelijking met omringende landen is het aantal mensen in Nederland met problematische schulden hoog, veel te hoog, waarschuwde het IMF eind vorig jaar. Huizenprijzen schieten omhoog en een steeds grotere groep betaalt te hoge woonlasten. En een aantal maanden terug luidde ook de Nationale ombudsman de noodklok: veel mensen weten de weg naar schuldhulpverlening niet te vinden.
"Het is een soort Bermudadriehoek," zegt lector Schulden en Incasso dr. Nadja Jungmann (HU): “We hebben een enorm grote groep mensen die er eigenlijk niet meer uitkomt.” Wekelijks reist zij door heel Nederland, van gemeentekantoor, naar ministerie, schuldhulpverleningsorganisaties en incassobureaus, om te praten over één ding: hoe kan de schuldhulpverlening beter en effectiever? Om dat te begrijpen moeten we kijken naar het grote plaatje: wetten en regels die verstikkend kunnen werken, én in het brein van de schuldenaar. Want een kat in het nauw maakt gekke sprongen.
De invloed van schulden op je gedrag
Je post heb je al weken niet geopend, de brieven stapelen zich op. Openen doe je ze niet, want elke brief voelt als een confrontatie met jezelf en de problemen die je niet kunt oplossen. Dan is je kind jarig en voor het kinderfeestje gaan jullie niet alleen bowlen, maar ook karten, en krijgt iedereen achteraf een happy meal. Jungmann: “Mensen met schulden maken vaak beslissingen waarvan je denkt: hè? Maar het zijn keuzes die op de korte termijn een verstandige afweging zijn. Als de stress hoog oploopt gaan mensen bij de dag leven.” Je wil vandaag dat je kind een leuk feestje heeft, ondanks al het gedoe thuis. Hoe je morgen je rekeningen betaalt dat zie je dan wel weer.
Door stress schieten je bloeddruk en hartslag omhoog, je ademhaling versnelt, stresshormonen komen vrij en je gaat over op reflexen. Plannen, organiseren, tijdsmanagement, vergeet het maar. Ook emotieregulatie is moeilijker onder stress. In het boek Schaarste: hoe gebrek aan tijd en geld gedrag bepalen (2013) laten econoom Mullainathan en psycholoog Shafir zien dat stress je IQ tijdelijk met 13 (!) punten kan verlagen. Jungmann: “Als je bedenkt dat het gemiddelde IQ ongeveer rond de 100 ligt en je met met een IQ van 75/80 vaak gediagnostiseerd wordt als licht verstandelijk beperkt, dan snap je dat het onder stress manier heel moeilijk wordt om je weg te vinden in alle regelingen en bepalingen.”
“We moeten een mes zetten in het woud van overheidsbevoegdheden”
Systeemproblemen
Die kennis over de werking van stress op het brein vraagt om een andere systeeminrichting. “We moeten een mes zetten in het woud van overheidsbevoegdheden”, zegt Jungmann. “Financiële problematiek begint vaak met het verlies van grip. Jouw zorgvuldig uitgedachte plan wordt onderuit geschoffeld.” Zo incasseert de overheid direct van de bankrekening. Je denkt dat je alles onder controle hebt, maar dan wordt de motorrijtuigenbelasting afgeschreven, tegelijk met je huur, en je zorgverzekering en sta je ineens in de min. En wie een boete bij het Centraal Justitieel Incassobureau niet betaalt, ziet de boete bij een eerste aanmaning met 50% omhoog gaan, en bij een tweede aanmaning verdubbelen. Zo stijgt een boete van 400 euro na een eerste waarschuwing naar 600 euro, en na een tweede waarschuwing naar 1200 euro.
Incassobevoegdheden zijn vergaand. Incassobedrijven kunnen beslag leggen op je bankrekening en je inboedel meenemen. Daar zitten grenzen aan, maar dan moet je het wel goed weten te regelen. En krijg dat maar eens voor elkaar wanneer je onder druk staat. Jungmann: “Iedereen met schulden heeft het recht om 90% van de bijstandsnorm over te houden.” Uit onderzoek van Jungmann blijkt echter dat 80% van de mensen dit niet goed regelt, waardoor ze onder die norm schieten.
“We vragen van mensen precies wat ze juist niet hebben. Daar moeten we echt onmiddellijk mee ophouden.”
Veel mensen bereiken de hulp die beschikbaar is niet. Dat is een systeemfout. Toen de crisis uitbrak moesten gemeenten met een steeds kleiner budget een steeds grotere groep mensen helpen. Jungmann: “Onder het motto van zelfredzaamheid hebben we de eisen aan de voorkant teveel opgeschroefd.” Wie geholpen wil worden moet eerst zelf een lijst met schulden opstellen en een aanvraag doen met een DigiD. Hierdoor valt de meest problematische groep buiten de boot. Jungmann: “We vragen van mensen precies wat ze juist niet hebben. Daar moeten we echt onmiddellijk mee ophouden.”
Motiverende gespreksvoering een gratis cappuccino
Met de kennis over de invloed van schulden op het brein kan je de schuldhulpverlening heel anders inrichten. Jungmann: “We moeten in ieder geval geen stress toevoegen in dienstverlening.” Dat kan hem zitten in de taal in brieven, de momenten waarop schuldenaren gebeld worden, maar ook in het inrichten van de kamer van de schuldhulpverlener. Dat zijn van oudsher kale ruimtes, met hoge tafels, laaghangende tl-buizen en een knipperende camera in de hoek. “Maar maakt u zich geen zorgen,” zei een schuldhulpverlener hierover, “we nemen alle gesprekken op, maar als u niet agressief wordt dan worden de beelden vannacht om 12 uur weer gewist.”
Bij de sociale dienst in Dordrecht experimenteren ze sinds kort met een andere aanpak. Daar bieden barristas je een cappuccino aan en lijkt de ruimte meer op een flexwerkplek, met open ruimtes en gekleurde banken en stoelen. De nieuwe aanpak lijkt te werken: het aantal geweldsincidenten in twee maanden tijd teruggelopen van twintig naar vijf per maand.
Met alleen gratis koffie los je het schuldenprobleem natuurlijk niet op. Maar meer kennis over de werking van stress op het brein kan wel degelijk verschil maken. Ondanks de zorgen is Jungmann overwegend optimistisch. Het schuldenprobleem staat hoog op de agenda en ook bij overheidsinstellingen en incassobedrijven lijkt het door te dringen dat de harde aanpak niet altijd de beste is.
Meer weten? Kijk de lezing 'Eigen schuld?' terug.
Fotocredit: AllzweckJack / Photocase.com
