Back to the future
Hoe leg je uit dat olifanten bedreigde dieren zijn terwijl de lokale bevolking, van dorpshoofd tot biologiestudent, gelooft dat olifanten getransformeerde tovenaars zijn die hun eten willen stelen? Dr. Natascha Zwaal (adviseur onderzoek, WNF) maakte het mee tijdens haar promotieonderzoek in Noord Kameroen. Tijdens lezing Mens, mythen en natuur in de serie Back to the Future liet ze samen met auteur en journalist Frank Westerman zien hoe de verhalen die we vertellen bepalen hoe we kijken naar natuur, tijd en de mens. Hoe communiceer je over natuurbescherming als er sprake is van totaal verschillende wereldbeelden? Feiten presenteren is dan niet genoeg.
Verschillende visies op natuur
De olifant mag niet uitsterven, en ook gorilla's, krokodillen en tijgers moeten worden beschermd tegen de wrede mens. Voor ons klinkt het logisch, maar niet iedereen denkt daar zo over. Tijdens haar promotieonderzoek kwam dr. Natascha Zwaal erachter hoezeer visies op natuur verschillen. Wij romantiseren de wildernis. We zien de natuur als harmonieus, kwetsbaar en weerloos. Zwaal wijst op de spotjes van het Wereld Natuur Fonds die dit beeld bevestigen met slogans als 'Red de aap in nood' en 'Geef de natuur een stem'. Maar mensen in Kameroen die dichter bij de natuur leven, zien haar als gevaarlijk, als een strijd tussen de dappere jager en de woeste, dreigende wildernis. Voor hen is de natuur iets om te overwinnen.
Daarnaast zien we de natuur als iets lokaals en tijdelijks. Als een diersoort uitsterft, is er geen weg terug. We maken ons zorgen over de toekomst en vinden duurzaamheid belangrijk. Maar wat als je tijd ziet als cyclisch? Als een herhalend komen en gaan van seizoenen? Een diersoort sterft niet uit, maar zal vanzelf terugkomen. Waarom zou je je er dan druk om maken?
Ook ons besef van plaats verschilt. Op internet en op het nieuws zien we foto's van natuurgebieden die overal ter wereld steeds kleiner worden, terwijl we ondertussen fabrieken zien oprukken. Maar een Baka Pygmee in de bossen van Noord Kameroen, wiens leven zich op een paar vierkante kilometer afspeelt, heeft een heel andere blik. Die ziet alleen natuur om zich heen, een voor zijn gevoel oneindig gebied waar je dagen in kan lopen. Hoezo is daar te weinig van?
Wetenschap, ook een verhaal?
In 1986 vond in een vallei in Kameroen een mysterie plaats. Van de ene op de andere dag was er plots niks van leven over: 1747 mensen vonden de dood. Ook koeien, geiten, ezels stierven. Er zwermden geen vliegen rond de lijken omdat zelfs die het leven hadden gelaten. De ramp leidde tot uiteenlopende mythen en verhalen. Ook wetenschappers kwamen er niet uit, en discussiëren tot op de dag van vandaag over de oorzaak van de ramp. In zijn boek Stikvallei laat Westerman drie totaal andere visies zien op dezelfde ramp. De wetenschappelijke is er een van, maar de impact daarvan is niet minder dan andere mythen rondom het mysterie. Ook de wetenschap leidt dus niet altijd tot de waarheid, een kant en klaar antwoord dat ons kan verlichten. De methode is de meest betrouwbare die we hebben, maar het zijn nog steeds mensen die trots, ijdel en jaloers zijn die het uit moeten voeren. Is wetenschap daarmee even waar en even waardevol als andere mythen?
Dilemmaverhalen
Het klinkt mooi om te zeggen dat het ene verhaal niet minder waar is dan het andere. Maar hoe ga je daarmee om als je de natuur wil beschermen? Hoe zorg je dat de olifanten toch niet vermoord worden omdat ze gezien worden als kwaadwillende tovenaars? Met een verhaal dat aansluit bij de belevingswereld van de lokale bevolking kom je soms verder dan met wetenschappelijke feiten, volgens Zwaal. Ze paste lokale verhalen aan en vormde die om tot dilemma's over natuurbescherming. Ze vertelde een verhaal over een panter en een hond die dankzij een gouden amulet koningen van de jacht werden. Langzamerhand bleven er geen dieren meer over. Wat moesten de hond en panter nu doen? Afspraken maken? Gewoon zo doorgaan? Zulke verhalen sluiten aan bij het wereldbeeld van de lokale bevolking en leidt tot discussie. Mensen gaan meedenken en zoeken naar oplossingen.
Cultuurimperialisme?
Verhalen moeten niet geromantiseerd worden. Niet elk verhaal is mooi of goed. Denk aan mensen in Afrika die zeggen dat je van aids kan genezen door seks te hebben met baby's. Moeten we dan niet vaststellen dat wetenschap superieur is? Schadelijke verhalen moeten bestreden worden. Dat doe je door een balans te vinden tussen het overtuigen van lokale bevolkingen van onze ideeën, en het verplaatsen in opvattingen van anderen. Maar als westerse ideeën, verpakt in een lokaal verhaal als een soort paard van Troje, bij een bevolking terechtkomen, is dat geen cultuurimperialisme? Het WNF probeert een balans te vinden tussen de waarden en belangen van de lokale bevolking, en het beschermen van de natuur. Een beetje cultuurimperialisme is daarbij soms nodig.
Kijk hier de hele lezing Mens, mythen en natuur terug. Volgende week gaan we het hebben over voeding met prof. dr. Jaap Seidell en prof. dr. Tessa Roseboom. Diversiteit van voeding neemt af en welvaartsziektes zijn toegenomen. Wat kunnen we leren van traditionele 'natuurlijke' voedingspatronen?
