Het absolute aantal mensen dat onder de armoedegrens leeft neemt af en er gaan steeds meer kinderen naar school. Toch neemt wereldwijd de ongelijkheid tussen arm en rijk toe. Ook in Nederland is er sprake van groeiende ongelijkheid. 10% van de bevolking bezit meer dan de helft van het vermogen. Grote verschillen in levenskwaliteit, kansen en inkomen in de wereld zijn onrechtvaardig. Een écht rechtvaardige wereld is misschien onrealistisch, maar we kunnen wel denken over wat deze inhoudt. In het eerste Filosofisch Café van dit seizoen, verleidde prof. dr. Ingrid Robeyns ons tot een gedachtenexperiment, om vast te stellen wat rechtvaardig is.
Een sluier van onwetendheid
Filosoof John Rawls vroeg zich af hoe een samenleving in te richten op een rechtvaardige manier. Hij bedacht hiervoor een gedachtenexperiment: stel je voor dat je vanachter een 'sluier van onwetendheid' de wereld in kijkt. Je weet niet waar je geboren bent, of je over bepaalde talenten beschikt, of je man of vrouw bent, of zwart of blank. Vanuit die 'originele positie' kun je op rationele wijze vaststellen wat rechtvaardig is, stelt Rawls.
Volgens Rawls zouden er uit dit gedachtenexperiment twee belangrijke principes komen die de basis vormen voor rechtvaardigheid: vrijheid en gelijkheid. Gelijkheid houdt in dat een aantal arbitraire factoren niet mag bepalen welke kansen je krijgt in het leven, zoals huidskleur, sociale afkomst en geslacht. Dit zijn namelijk 'toevalsfactoren' die je niet aan jezelf te danken hebt. Je kunt immers niet, voordat je geboren wordt, kiezen of je talent voor viool spelen hebt of in een democratische samenleving opgroeit. Onder vrijheid verstaat Rawls dat iedereen zelf mag bepalen welke ideologie of religie te volgen, zolang deze door de maatschappij wordt geaccepteerd als 'rechtvaardig'. Iedereen die rationeel is, zou vanachter de sluier van onwetendheid volgens Rawls moeten kiezen voor deze twee principes: vrijheid en gelijkheid.
Radicale rechtvaardigheid
Robeyns breidt dit gedachtenexperiment uit in haar 'reïncarnatie gedachtenexperiment' waarbij we in een volgend leven terugkomen op aarde. We weten niet wanneer dat zal zijn en we weten ook niet of we dier zullen zijn of mens, Afrikaan of Brit etc. Hoe zouden we willen dat de wereld eruit ziet waarin we terechtkomen? Robeyns stelt dat er in een rechtvaardige wereld weinig plaats is voor ongelijkheid en dat we ook zullen kiezen voor duurzaamheid. Wie wil er nu geboren worden in een wereld waarin hongersnood is omdat de generaties voor je de aarde hebben uitgeput? Uit dit experiment volgt dat ongelijkheden alleen te rechtvaardigen zijn wanneer ze niet terug te voeren zijn op toevalsfactoren. Zo blijven er niet veel ongelijkheden over. In ieder geval een stuk minder dan we nu kennen.
Maar wat zijn toevalsfactoren en wat hebben we aan onszelf te wijten? Iemand die een vroege schoolverlater is, ligt dat aan hem of haarzelf? Een persoon met een deterministisch wereldbeeld zal zeggen dat dit ligt aan bijvoorbeeld intelligentie en motivatie, die samenkomen in de toevalsfactor 'persoonlijkheid', maar ook aan 'welke vrienden je tegenkomt'. Een persoon met een minder deterministisch wereldbeeld zal daarentegen claimen dat het de schuld van de schoolverlater zelf is. Deze leert gewoon niet goed genoeg en kan geen discipline opbrengen. Wat toevalsfactoren zijn en wat niet, is een lastige discussie.
Vervelende boodschap
Door het 'reincarnatie gedachtenexperiment' worden we gedwongen na te denken over wat rechtvaardig is. Maar wat doen we met de uitkomsten van zo'n experiment? Dan moeten we op een manier leven waar niemand zin in heeft. Niemand heeft zin om een stapje terug te doen want iedereen wil auto blijven rijden. 'De filosofie komt soms met vervelende boodschappen' zegt Robeyns. Maar filosoferen over rechtvaardigheid helpt bij het identificeren van toevalsfactoren en samenwerking tussen verschillende wetenschappelijke disciplines kan ons helpen die onrechtvaardige factoren aan te pakken. Één voor één, stap voor stap.
In het volgende Filosofisch Café op 14 oktober, spreken we met dr. Annemie Halsema over man- en vrouw-zijn. Een tweedeling tussen man en vrouw in de maatschappij moet voorkomen worden maar volgens filosofe Luce Irigaray moet er juist ruimte zijn voor de eigenheid van vrouwen. Wat is die eigenheid en hoe hangen lichaam en identiteit samen?
Kom ook op 1 december naar 't Hoogt om te kijken naar de film Inequality for All en mee te denken over hoe we ongelijkheid in Utrecht tegengaan. Gratis toegang, aanmelden noodzakelijk. Meer info.
