In deze aflevering van de blogserie 'bezit': Dr. Lucien van Liere. Hij is universitair docent en onderzoeker theologie aan de Universiteit Utrecht. Hij gaat in op de vraag of wij in het westen wat kunnen leren van de opvattingen over bezit vanuit de Islam.
Hoe denkt de Islam over bezit?
Van Liere: "Laat ik beginnen met te zeggen dat de Islamitische traditie niet eenvormig is. 'De Islam' staat voor een 1400 jaar oude traditie. Binnen die traditie is in diverse contexten over bezit nagedacht. Daarom zou de vraag omgedraaid moeten worden: Welke perspectieven op bezit zijn expliciet gekarakteriseerd als 'Islamitisch'? Bezit wordt in de islam vaak als een probleem beschouwd. De oorzaak daarvan is theologisch van aard: bezit veronderstelt dat er 'iets' is dat geen zelfstandig juridisch bestaan heeft, maar dat 'mij' toebehoort. Religies kampen met het probleem dat de aarde en alles wat daarop is een 'geschapen werkelijkheid' is, waartoe ik wel behoor maar die nooit 'van mij' is. Alleen God bezit. Mensen hebben hun 'bezit' slechts in bruikleen. Volgens sommige historici is de Islamitische spiritualiteit - die wij nu vooral als het soefisme kennen - ontstaan vanuit een kritiek op de grote rijkdommen die de Umayyaden-heersers zich na de grote Arabische veroveringen in de 8e eeuw toe-eigenden. In het soefisme wordt het onteigenen van de zaken die je vanuit begeerte naar je toetrekt soms radicaal doorgevoerd. Aan het einde van het pad van meditatie (de tariqa) begeer je niks meer, dan heb je als het ware een neutrale staat bereikt. Treffend samengevat als een vraag die aan een schatrijke prins gesteld wordt in een verhaal uit de 8e eeuw: 'Wie zoekt God nu in rijkdom?'.
Armenbelasting
De zakat, vaak vertaald als 'armenbelasting', behoort tot de religieuze plichten van moslims. Zakat is geen liefdadigheid maar een recht van de armen in een Islamitische samenleving. Over de hoogte van de armenbelasting biedt de Koran weinig duidelijkheid. Zo staat er in Soera 2:219: 'zoveel je missen kan'. In sommige landen, zoals Pakistan, wordt dat deel van de belastinginkomsten wat gebruikt wordt voor ziekenhuizen en sociale zorg zakat genoemd. In andere landen, zoals Indonesië, is zakat afhankelijk van persoonlijke spiritualiteit en kun je excessen meemaken van superrijken die briefjes van 1000 rupia (0,10 cent) over de muur van hun villa (laten) werpen als publiciteitsstunt. Met alle gevolgen van dien. In de context van de discussie over zakat wordt nagedacht over hoeveel je nodig hebt, over 'behoefte' en daarmee over bezit.
Rente
Hoewel bezit in de Koran niet wordt verboden staat het vermeerderen van bezit door middel van riba (rente) in een kwaad daglicht. De Koran en sommige hadith (islamitische overleveringen over het doen en laten en de uitspraken van Mohammed) vervloeken diegenen die rente vragen. In Soera 2: 276 wordt verteld dat Allah de rente 'teniet zal doen' en Allah voert zelfs 'oorlog' tegen degenen die van rente leven. Een vrome moslim schreef onlangs in een blog dat de huidige financiële crisis de consequentie is van het westerse rentebeleid. Hier komt het eerder genoemde theologische perspectief op 'bezit' weer om de hoek kijken. Omdat riba enkel de hebzucht aanwakkert zonder dat er een 'reëel' product van waarde aan ten grondslag ligt, is zij 'slecht'. In een 'goede schepping' kan riba niet bestaan: ziedaar de crisis. In Trouw verscheen daarom een artikel over het succes van islamitisch bankieren.
Wat kan het westerse systeem van het Islamitische systeem leren?
Dr. Bas van Bavel vroeg aan u wat westerse samenlevingen kunnen leren over de rol van vermogen in de Islam. Van Liere:"Er hoeft niet altijd iets geleerd te worden van een ander systeem. Het perspectief op bezit dat veel moslims hanteren is gebaseerd op interpretaties van de Koran en de hadith zoals die in Islamitische rechtspraak door verschillende Islamitische rechtsscholen in de loop van de tijd zijn ontwikkeld. Wel is het mogelijk om bepaalde perspectieven die in deze contexten zijn ontwikkeld, en dan vooral de onderliggende moraal, te vertalen naar de context van de crisis waarin westerse economieën momenteel verkeren. Dan kom je terecht bij vragen die ik al eerder stelde: wanneer is iets echt 'van mij'. Maar ook bij de psychologie van het bezit: hoe belangrijk is het dat iets 'van mij' is? Hoe belangrijk vind ik het dat het huis waarin ik woon 'mijn huis' is, waarvoor ik bereid ben mijn leven lang te werken en bakken met geld (rente) af te staan? En is een afbetaald huis werkelijk 'mijn' huis? Meerwaarde kan slechts ontstaan door toevoeging van arbeid, stelde Marx in het eerste deel van Das Kapital in 1867. Alleen een geloof van westerse economieën in de magische krachten van geld verklaart dat dit zich op miraculeuze wijze kan vermeerderen, enkel door toevoeging van tijd. Wellicht dat de vraag wat westerse economieën kunnen leren van Islamitische perspectieven, de toch wel (religieuze) vooronderstellingen van die westerse economieën eerst bloot zou kunnen leggen. Vervolgens kunnen fundamentele discussies plaatsvinden over de 'waarde' van bezit, de modernistische symboliek die achter de vermeerdering van geld schuilgaat en de sociale status die mensen via bezit geloven te verwerven."
De voorgaande blogs over bezit:
- Van jou, van mij of allebei?
- Van wie is het strand, over de publiek-privaat balans
- Zonder bezit geen persoonlijke groei
- Oplossingen van eigen bodem
- Van wie is het bos?
- Verantwoordelijkheid voor welvaart
- Mijn lichaam als mijn bezit
- Het bezit van de zaak is het einde van het vermaak
- Vermogensongelijkheid op de agenda
