Valkuilen
Weet je waar je fiets nu staat? Ja, waarschijnlijk wel, maar weet je ook waar die fiets vorige week dinsdag stond? Dat dan weer niet. Ons geheugen onthoudt niet alles, oude informatie wordt overschreven met nieuwe, een updatedus. Dat is handig, want het is niet relevant te weten waar je fiets vorige week stond. Andere eigenschappen van ons geheugen zijn dat minder, zo kan er sprake zijn van collaborative storystelling of source amnesia. Prof. dr. mr. Herman Philipse vertelde in de derde lezing in de reeks 'Valkuilen' over ons feilbare geheugen en de gevaren hiervan. Kennis over de werking van ons geheugen geeft meer inzicht in de betrouwbaarheid van getuigenverklaringen in de rechtzaal. Hij toont aan dat de hoofdrolspelers in ons rechtssysteem hier weinig tot geen aandacht voor hebben, wat leidt tot strafrechtelijke dwalingen.
Zoeksleutels
Volgens rechtspsycholoog Robert Horselenberg kun je iedereen alles laten bekennen als je maar lang genoeg praat en druk uitoefent. Verdachten in zogenaamde high-profile cases, waar er veel druk ligt op de politie, worden vaak urenlang verhoord. In de Puttense moordzaak spendeerden de verdachten zo'n 120 uur in de verhoorkamertjes en tussendoor in isoleercellen. Bij zulke interviews is er een dilemma voor de rechercheurs. Je stelt vragen met 'nietszeggende zoeksleutels' ("Wat deed u op 9 januari 1994"), waarbij de kans groot is dat de verdachte niks zegt, of je stelt vragen met 'suggestieve zoeksleutels ("Reed u op 9 januari 1994 in uw Mercedes in de bossen bij het huis van Christel Ambrosius?"), waarbij je tegelijkertijd informeert. Deze laatste tactiek heeft als gevolg dat je geheugen van de verdachte update als de vragen maar vaak genoeg gesteld worden. Agenten gaven de verdachten in de Puttense moordzaak ook kennis over hoe het huis er van binnen uitzag, over het weer en hypothetische scenario's over hoe de moord had kunnen plaatsvinden. Op een gegeven moment gaan de verdachten geloven dat ze zich iets herinneren, ze weten niet meer wáár de informatie vandaan komt, alleen dat de herinnering er is. Dit heet source amnesiaen kan leiden tot valse herinneringen.
Ingeprente herinneringen
Samen herinneringen maken of een verhaal vertellen heet collaborative storystelling. Getuigen mogen ook geen contact hebben tijdens een proces om dit te voorkomen. Ook lange psychotherapiesessies kunnen dit veroorzaken: patiënten gaan geloven dat ze misbruikt zijn in hun jeugd. Eigenlijk is het zo dat de therapeut en patiënt samen een verhaal verzinnen. Een voorbeeld hiervan is het boek Michelle Remembers. Hierin beschrijven een patiënte en therapeut hoe ze door uren praten 'achterhaalden' dat zij slachtoffer was geworden van satanisch ritueel misbruik. Ook in Nederland kwam er zo'n casus aan het licht in Oude Pekela, er verscheen een dissertatie over hoe het zo fout kon lopen. Het blijkt maar hoe moeilijk het is om betrouwbare verklaringen van getuigen en verdachten te krijgen.
Daderidentificatie
Een daderidentificatie door een omstander is koren op de molen van de aanklager. Toch zitten ook hier haken en ogen aan. Betrouwbare daderidentificatie moet aan een waslijst van voorwaarden voldoen. Zo mag de getuige de dader niet kennen van de media en moet hij volledig zeker zijn van herkenning. Het blijkt dat mensen gezichten goed kunnen zien tot zo'n tien meter afstand. Wanneer er dus een overval plaatsvindt aan de overkant van de straat en je de dader ziet weghollen zul je zijn (of haar) gezicht eigenlijk niet kunnen herkennen. Ons geheugen is behoorlijk selectief, in veel situaties kunnen we onze aandacht maar op één ding richten, de rest van wat er gebeurt gaat verloren.
Philipse bespreekt zo een aantal moeilijkheden rondom getuigenverklaringen. Hij pleit voor meer scholing van rechters en rechercheurs over waarschijnlijkheid en de werking van ons geheugen. Er schort nog heel wat aan de organisatie van ons rechtssysteem en dat leidt tot strafrechtelijke dwalingen. Zijn deze incidenteel en komen ze alleen voor bij uitzonderlijk ingewikkelde zaken? Laten we het hopen. Voor nu is een oplossing het filmen van verdachtenverhoren en getuigenverklaringen, deze zou de rechter dan moeten kijken om te oordelen of het op een juiste manier is gebeurd. Maarja, welke rechter heeft er tijd om 120 uur verhoor te kijken?
De lezing 'De betrouwbaarheid van getuigenverklaringen' duurt gelukkig minder lang en kijk je hier terug. Wil je meer weten over hoe het geheugen werkt kijk dan ook het symposium 'Memory' terug, hier hoor je meer over valse herinneringen en hoe je herinneringen kunt wissen.
