Valkuilen
Stel, je loopt in New York en ziet een blonde vrouw. Je bent fan van Friezen en vraagt je af of en hoopt dat de blonde vrouw een Friezin is. Je weet dat veel Friezen blond zijn, kan je op basis hiervan concluderen dat de blonde vrouw in New York een Friezin is? Natuurlijk niet, veel Friezen zijn blond, maar dat betekent niet dat elke blonde vrouw een Fries is. Het klinkt allemaal vrij logisch. Toch is dit een denkfout die vaak gemaakt wordt. Dat heeft te maken met hoe we denken over waarschijnlijkheid. In de tweede lezing in de serie Valkuilen gaat prof. dr. mr. Herman Philipse dieper in op drogredenen rondom waarschijnlijkheid. De neiging om denkfouten te maken zit diepgeworteld in de mens.
Een waarschijnlijke hypothese?
De drogreden hierboven wordt de 'prosecutor's fallacy' genoemd. Je kan op twee manieren nadenken over waarschijnlijkheid. Je kan uitgaan van een hypothese en vervolgens onderzoeken hoe waarschijnlijk bepaalde feiten zijn, of je kan naar de feiten kijken en dan onderzoeken hoe waarschijnlijk een hypothese is. Bij de prosecutor's fallacy worden deze twee manieren van denken over waarschijnlijkheid verward. Ook in de zaak Lucia de B. gebeurde dit. Als je ervan uitgaat dat Lucia de B. een moordenaar is, is het hoge aantal doden waarschijnlijk. Maar als je kijkt naar het hoge aantal doden en daar een verklaring voor zoekt, zijn er andere verklaringen mogelijk. In de zaak Lucia de B. ontstond een tunnelvisie waarbij andere hypothesen over het hoofd werden gezien. Kan het niet zijn dat Lucia de B. gewoon een slechte verpleegster is? Misschien heeft ze vaker nachtdienst waardoor tijdens haar dienst vaker mensen sterven. Of is ze ambitieus en kiest ze voor de verzorging van de meest zieken?
De psychologie achter drogredenen?
Wat zijn de psychologische mechanismen die drogredenen verklaren? Naast de prosecutor's fallacy bestaan er nog veel meer denkfouten die te maken hebben met waarschijnlijkheid. Een van deze mechanismen is de attributiefout. Als er iets goed gebeurt schrijf je dit aan jezelf toe, terwijl je je omgeving deschuld geeft als er iets fout gaat. Bij een prachtig doelpunt ligt het aan je enorme voetbaltalent, maar als je een penalty mist dan krijgt de bal de schuld. Daarnaast geloven we graag in een goed verhaal. Maar de waarheid is vaak geen goed verhaal en hangt aan elkaar van toevalligheden. Ook zien we regelmatig causale verbanden die er niet zijn. Uit het feit dat Lucia de B. haar ogen afwendde tijdens het verhoor, kun je niet concluderen dat ze loog.
Diep gewortelde denkfouten
Hoe komt het dat we zo makkelijk denkfouten maken? Evolutionair gezien zijn sommige van deze mechanismen niet zo vreemd. Neem bijvoorbeeld het onterecht zien van een causaal verband. Als je elke keer als je een blaadje hoort ritselen denkt dat er een prooidier in de bosjes zit, is dat beter dan het gevaar te onderschatten. Beter een keer te vaak vluchten dan een keer te weinig.
100 procent zekerheid
Terwijl deze mechanismen ons hielpen in de evolutie leiden ze soms tot fouten in de wetenschap en het strafrecht. Hoe waarschijnlijk moet iets zijn, wil de rechter iemand als schuldig aan kunnen wijzen? Honderd procent zekerheid zullen we bijna nooit bereiken, maar hoeveel waarschijnlijkheid is genoeg? Dat zijn kwesties die niet gespecificeerd zijn in het wetboek en waarbij elke rechter een persoonlijke afweging moet maken. In elk geval moeten we voorzichtig zijn met het vaststellen van waarschijnlijkheid, en nagaan wat we precies aan het berekenen zijn. De waarheid is vaak niet zo simpel als het lijkt.
Wil je meer weten over de prosecutor's fallacy en andere drogredenen van waarschijnlijkheid? Je kunt de hele lezing hier terugkijken. Volgende week de derde valkuilenlezing van prof. dr. mr. Herman Philipse. Getuigenverklaringen spelen vaak een grote rol in de rechtszaal als het bewijs miniem is. Maar zelfs als iemand een misdrijf met zijn eigen ogen gezien heeft, en tot in de details kan navertellen, dan kan je er niet altijd vanuit gaan dat dat klopt. Hoe betrouwbaar zijn getuigenverklaringen eigenlijk?
