Vandaag als allerlaatste in de kettingreactie het antwoord van prof. dr. Liesbeth Woertman. Zij is onderwijsdirecteur Psychologie en hoogleraar Kwaliteit en Vormgeving Psychologie Onderwijs. Woertman hield zich onder andere bezig met het schoonheidsideaal van vrouwen, seksualiteit en het lichaamsbeeld. Hebben deze aspecten invloed op hoe vrij we ons voelen?
Is de mens vrijer dan hij denkt, of denkt hij dat hij vrijer is dan hij is?
Aan wie wordt deze vraag eigenlijk gesteld? Wordt deze vraag aan mij als opleidingsdirecteur psychologie gesteld? Of is deze vraag gesteld aan mij als onderzoeker op het gebied van lichaamsbeelden? Of is dit een vraag aan de klinische psychologe? Is dit een vraag voor de (groot)moeder, de vriendin, de dochter of de minnares?
De vrije wil is een aanname als we over menselijk gedrag denken en praten. We gaan er in de geleefde werkelijkheid van uit dat mensen een vrije wil hebben. Maar er zijn uitzonderingen. Aan sommige mensen schrijven we geen vrije wil toe. Denk aan verslaafden en bepaalde groepen psychiatrisch patiënten. De definitie van Dick Swaab is: 'de vrije wil is de mogelijkheid om te besluiten iets wel of niet te doen zonder interne of externe beperkingen die deze keuze bepalen'. Thomas Müller beargumenteert dat als we de vraag op deze manier stellen, het antwoord nee moet zijn. Onze wil is niet vrij. Ik ga als opleidingsdirecteur, onderzoeker, klinisch psycholoog, (groot)moeder, vriendin, dochter en minnares uit van een wil. Niet noodzakelijk van een vrije wil. Ik ben gevormd door de tijd waarin ik leef. Mijn ervaringen met bovengenoemde rollen vormen een kader maar daarbinnen is allerlei ruimte om keuzes te maken.
Als ik over vrijheid denk, doel ik dan op verlangens of op keuzes? Allebei. Als opleidingsdirecteur verlang ik ernaar dat alle docenten en studenten zich thuis en gezien voelen op de opleiding psychologie. Ik verlang dat alle docenten en studenten zich verantwoordelijk voelen en hun deel bijdragen om met elkaar een kwalitatief hoogstaande opleiding vorm te geven. Als onderzoeker houd ik me onder andere bezig met de vraag of mensen uit vrije wil een cosmetische ingreep ondergaan. Reclames proberen dagelijks allerlei verlangens bij mensen in gang te zetten. Door deze sociale beïnvloeding denken mensen dat ze zelf kiezen, uit vrije wil, voor een crème van 500 euro. De meeste mensen verlangen ernaar om gelukkig te zijn en een zinvol leven te leiden. Reclames beloven dat via deze cosmeticaproducten een gelukkig en zinvol leven binnen handbereik is, mits mensen de juiste producten gebruiken. Maar hebben alle mensen dezelfde keuzes? Hoe vrij zijn we om onze keuzes te maken, zoals collega van der Lecq al opmerkte.
Is er een verschil tussen mannen en vrouwen als het op onze vrijheid aankomt?
Ik ben geboren als meisje en gesocialiseerd tot vrouw. Deze socialisatie is van grote invloed op mijn denken, doen en emoties. Dit geldt ook voor mannen. Zijn vrouwen meer of minder vrij dan mannen? Dat vind ik een moeilijke vraag die ik zo in zijn algemeenheid niet kan beantwoorden.
Als ik naar het gebied van schoonheid kijk, dan vind ik dat vrouwen onvrijer zijn dan mannen. Vrouwen worden veel sterker afgerekend op hun uiterlijk. Dat heeft een lange geschiedenis en komt erop neer dat vrouwen diegenen zijn waarnaar gekeken wordt en dat mannen de positie van kijker innemen. Het schoonheidsideaal voor vrouwen 90-60-90 is in centimeters omschreven en maakt het moeilijker voor vrouwen om hier aan te voldoen. De schoonheid voor mannen is grofmaziger en dan is het makkelijker om hieraan te voldoen.
Als ik op het gebied van kleding kijk, dan is de vrijheid voor vrouwen groter dan voor mannen. Vrouwen mogen in een broek, rok of jurk gekleed gaan zonder dat hun vrouwelijkheid ter discussie wordt gesteld. Voor mannen is de ruimte om zich te kleden veel kleiner. Een man in een jurk wordt als zeer onmannelijk gezien.
Op het gebied van studeren hebben jongens en meisjes evenveel vrijheid.
Wat is moreel handelen volgens u, vroeg prof. dr. Marcus Düwell? Is de mens daartoe in staat?
Juist in ons handelen, en dus ook in ons moreel handelen, zit voor mij vrijheid. Voor mij is moreel handelen, verantwoordelijk en rechtvaardig handelen. Nadenken over wat mijn gedrag voor effect heeft op een ander mens. Moreel handelen is proberen het goede te doen in die specifieke situatie. Niet de hele dag op de automatische piloot reageren. Hoewel het handig is dat veel gedrag wel op de automatische piloot kan, maar dit terzijde.
Ruimte maken om nog eens goed na te denken. Stilstaan bij wat ik denk en voel. De situatie van een andere kant bekijken. Mijn aannames onder de loep nemen. Verwonderd en open in het leven proberen te staan. De ander open ontmoeten. Ja, de mens is daar zeker toe in staat.
Lees in het dossier andere kettingreacties verschenen in deze reeks.
