Prof. mr. Herman van Gunsteren, emeritus hoogleraar politieke theorie en rechtsfilosofie, legt in zijn lezing in de Studium Generale-reeks Voorbeeldig opgroeien uit dat dit erg verstandig is. Ouders, en met hen André Rouvoet, lijden in zijn ogen namelijk aan 'morele inhaligheid': zij denken dat zij degenen zijn die de meeste invloed hebben op de opvoeding van kinderen. Dit is volgens Van Gunsteren een fictie: er zijn vele andere vormen van gezag die even belangrijk zijn.

Een slechte jeugd
Het gezin is vaak het eerste waar naar gekeken wordt als er iets mis gaat met iemand. In het beleid van minister Rouvoet werd door middel van preventie 'achter de voordeur' gekeken of ouders de opvoeding wel serieus genoeg namen. Het voorbeeld van de terrorist die op Tweede Kerstdag een aanslag probeerde te plegen in het vliegtuig naar Boston, laat iets anders zien: hij werd niet verwaarloosd als kind, hij kwam juist uit een gegoede familie. Met andere woorden, vanuit het ouderlijk gezag is zijn radicalisering niet te verklaren. Hier zijn meer factoren in het spel.

Gezag erkennen moet je leren
Kinderen leren om gezag toe te kennen aan mensen die wijzer, sterker of meer ervaren zijn dan zij. Dit is het wezen van cultuuroverdracht, zoals ook Frans de Waal, onderzoeker naar sociaal gedrag bij primaten, erkent. Cultuur is in zijn woorden 'knowledge and habits acquired from others'. Zo leert een sushichef in Japan niet door directe beloning, zoals de meeste dieren. Zijn lange leerweg, die bestaat uit veel vallen en opstaan, wordt gevormd doordat de leerling gezag toekent aan zijn 'sushimeester'. Hij leert omdat hij iemand voor wie hij gezag heeft imiteert. Op deze manier worden, in meer algemene zin, sociale conventies aangeleerd. Het vieren van Sinterklaas is hiervan een goed voorbeeld. Hoewel nergens vaststaat dat pakjesavond op 5 of 6 december moet worden gevierd, wordt dit algemeen gedaan en zo aan kinderen geleerd. Door middel van cultuuroverdracht worden ze opgevoed in de heersende cultuur.

Cultuuroverdracht is overal
Ouders spelen hierbij maar ten dele een rol. Cultuuroverdracht vindt steeds meer op verschillende momenten plaats. Daarnaast worden in de hedendaagse, geïndividualiseerde samenleving helemaal niet meer dezelfde 'knowledge and habits' overgedragen op school, op straat, op televisie en aan de keukentafel. Konden vader en leraar er in het begin van de vorige eeuw nog van op aan dat zij dezelfde normen voorstonden, tegenwoordig kunnen hier gemakkelijk verschillen tussen bestaan. Ten slotte leiden kinderen een steeds zelfstandiger leven: zij kiezen zelf hun vrienden en 'verkering', en kunnen met een eigen tv op hun kamer zelf bepalen wat ze willen kijken. Kinderen zullen dan ook niet alleen meer gezag toekennen aan hun ouders, maar ook aan de vj's op TMF of de hippe meester voor de klas. En waar dit botst met de lessen die zij meekrijgen van hun ouders, verliest het gezin de greep op de opvoeding.

Gezag bekritiseren hoort bij de mens
Vanuit het gezichtspunt van Rouvoet kan deze ontwikkeling als negatief worden gezien. Van Gunsteren kijkt er echter anders tegenaan. Omdat ouders niet meer de 'mal' leveren voor wat gezag is, worden kinderen een soort 'zwevende kiezers'. Zij hebben de vrijheid om zich te wapenen voor de vrije samenleving waarin zij later dienen te functioneren. Het gezag kunnen bekritiseren of belachelijk maken is hier een belangrijk onderdeel van, zowel in de wereld van grote mensen (door bijvoorbeeld cabaret) als van kinderen. Dit is volgens primatoloog De Waal een specifiek menselijke eigenschap. Het is het aanleren van deze uitlaatklep die zorgt dat zij opgroeien tot vrije burgers, die zich op latere leeftijd staande kunnen houden in de wereld waarin zij leven.

Volgende week is de laatste lezing in deze serie. Dan spreekt prof. dr. Micha de Winter over 'Opvoeden van wereldburgers'. De lezing van Herman van Gunsteren is hier terug te zien. Voor meer informatie kijk je op de programmapagina.