Het was in 2011 dat ik voor het eerst van Angela Davis hoorde. Zij laat zien hoe het rechtssysteem doorspekt is van ongelijkheid en pleit om die reden voor het afschaffen van de gevangenis. Mijn fascinatie voor het gevangeniswezen was geboren. De wereld achter de muur ligt ‘om de hoek’, maar is ons totaal onbekend. Wat speelt zich daar af? Denken over straf betekent denken over rechtvaardigheid. Een prachtig voorbeeld daarvan zag ik terug in de VPRO-serie Onze Man in Teheran, waar een vrouw die zoutzuur in haar gezicht had gekregen volgens het ‘oog om oog, tand om tand’-principe de mogelijkheid kreeg dit bij de dader terug te doen. Is het rechtvaardig om mensen met gelijke munt terug te betalen? Waarom straffen we eigenlijk? En wat betekent dat voor de inrichting van je strafsysteem? Hoewel we nergens ter wereld zo ver zijn gekomen als Davis betoogt, zijn er wel interessante alternatieven voor de klassieke gevangenis ontstaan. Ik besloot zelf drie maanden onderzoek te doen in een bijzonder reïntegratiehuis in Denemarken, waar gedetineerden samenwonen met studenten en publiceerde daarover dit artikel op De Correspondent. In dit artikel een aantal van mijn persoonlijke kijk- en leestips op een rijtje.
Kijktip
Over het nut van gevangenisstraf
Wereldwijd zitten momenteel zo’n 11 miljoen mensen gevangen. Denken in alternatieven lijkt moeilijk. Ook in Nederland klinkt regelmatig de roep om harder te straffen. Fotograaf Jan Banning maakte bijzondere foto’s in gevangenissen over de hele wereld en ging op het Betweter Festival in gesprek met criminoloog prof. Miranda Boone (LEI). Hij vertelt over Christina Boyer die 27 jaar vastzit in een gevangenis in Georgia, en zij laat zien hoe Christina's verhaal zich verhoudt tot haar onderzoek. Een mooi eerste inkijkje in het gevangeniswezen en de vragen daarachter. Wie zitten er eigenlijk in de gevangenis? Wat doet het met je als je opgesloten zit? En zorgt een gevangenisstraf ervoor dat mensen minder snel (opnieuw) een misdaad begaan? (spoiler: nee!)
Leestip
Wat leert Orange is the New Black ons over het leven in een vrouwengevangenis?
Mannen zijn oververtegenwoordigd in de gevangenis. Dat zorgt er ook voor dat er maar weinig kennis is over de specifieke ervaring van vrouwen in de gevangenis. De populaire Amerikaanse serie Orange is the New Black gaf ons een inkijkje. Maar hoe representatief is dat beeld? Ook in de wetenschap gaat het meeste onderzoek naar gevangenen over mannen. Dat maakt het onderzoek van criminoloog dr. Anne-Marie Slotboom (VU Amsterdam) bijzonder. Zij interviewde met haar collega's 400 van de 600 vrouwen die in Nederland gevangen zitten. Wie zijn deze vrouwen? En hoe ziet het leven in een Nederlandse vrouwengevangenis eruit? "De meeste vrouwen hebben geen rooskleurige start voordat ze in de gevangenis terecht komen", vertelt Slotboom. Aan de hand van Orange is the New Black laat ze zien hoe het beeld dat de serie ons schetst overeenkomt en verschilt van de Nederlandse werkelijkheid. Met aangrijpende quotes uit de praktijk illustreert ze het moeilijke leven van de vrouwen die in Nederland vastzitten. “Ik heb mijn onschuld verloren toen mijn man mij neerstak” en “Je gaat hier redelijk gezond naar binnen, en komt er met rugklachten, enorme stress en een minderwaardigheidscomplex weer uit”. Verder lezen
Een alternatief
Wat als daders en slachtoffers met elkaar in gesprek gaan?
Er moet dus iets anders, maar hoe? Om dat te onderzoeken nodigden we afgelopen voorjaar strafrechtjurist prof. mr. Jacques Claessen (UM) uit. “Straf is immoreel en vaak ineffectief," zegt hij, "in 2021 lijken we dit vergeten te zijn. Strafrecht wordt vaak ingezet als eerste redmiddel in plaats van het laatste. Ik zou dat graag anders zien.” Volgens hem is het tijd voor een totaal andere visie op misdaad en straf, waarbij de nadruk ligt op 'herstel' in plaats van 'vergelding'. Wie eenzaam in zijn cel zijn straf uitzit is niet bezig het gedane leed van de misdaad te herstellen. Maar als daders, slachtoffers en betrokkenen in gesprek gaan dán gebeurt er iets! In zijn lezing geeft hij een nieuwe blik op rechtvaardigheid, vergelding en de logica van het strafrechtsysteem.
Kijktip
Bastøy: een gevangenis zonder tralies
In Scandinavië geldt het principe ‘normalisering’, het leven in de gevangenis moet zoveel mogelijk lijken op dat daarbuiten. De enige straf is het ontnemen van iemands vrijheid. Hoewel je ook daar zwaarbewaakte gevangenissen hebt, zijn het vooral de uitzonderingen die de media-aandacht trekken. De documentaire Bastøy: een gevangenis zonder tralies volgt gedetineerden op het Noorse gevangeniseiland voor de kust van Oslo. De bewakers hebben geen wapens en de gedetineerden zijn binnen het eiland vrij om te gaan en staan waar ze willen. Toch zitten ook daar haken en ogen aan, omschrijft de Noorse socioloog dr. Victor Lund Shammas, die onderzoek deed op het eiland, in zijn artikel ‘The Pains of Freedom’. Je bent weliswaar redelijk ‘vrij’, maar verre van de plek waar je wil zijn en nog steeds afhankelijk de goodwill van de bewakers. Wie een misstap begaat zit bovendien zo weer in een gesloten inrichting.
Sneak preview
Ook gegrepen door dit onderwerp? Hou onze agenda in de gaten. Dit najaar gaan we in geprek over klassenjustitie in het Nederlandse rechtssysteem. Van ongelijke behandeling op straat tot vooroordelen in de rechtszaal. Hoe eerlijk is het Nederlandse rechtssyteem?