Cover to cover
Eva representeert verleiding, Audrey Hepburn symboliseert vrouwelijke sierlijkheid, Bridget Jones leert ons dat vrouwen in de dertig toch echt een man aan zich moeten binden om succesvol te zijn. Kim Kardashian, daarentegen, lijkt lastiger te vangen. Is ze nou een succesvolle zakenvrouw, een lopende poster voor cosmetische ingrepen, feministisch of gewoon een op aandacht beluste tv-persoonlijkheid?
Juist het feit dat Kim Kardashian als vrouw niet in één hokje te stoppen is, schuurt. Op internetfora bediscussiëren mensen uitgebreid haar lichaam, haar persoonlijkheid en waar ze symbool voor staat. Iedereen lijkt een ander antwoord te hebben op de vraag wie Kim Kardashian is. Dat geeft ongemak, want we zijn het niet gewend uit populaire representaties van de vrouw in de media en literatuur. Welke dominante ideeën over gender krijgen we mee via deze mediums? Kan het ook anders? In de ‘Talkshow: over gender, boeken en beeldvorming’ gingen we erover in gesprek met genderwetenschapper Louise Autar (UU), literatuurwetenschapper dr. Saskia Pieterse (UU) en religiewetenschapper dr. Lieke Wijnia (RUG).
Een aangeleerde blik
“Je bent niet als vrouw geboren, je wordt tot vrouw gemaakt”. Het is een beroemd citaat uit het boek ‘De tweede sekse’ van de Franse filosofe en schrijfster Simone de Beauvior. Wijze woorden, maar wat betekenen ze eigenlijk? Autar legt uit dat er dominante, maatschappelijke representaties bestaan van wat het betekent om man of vrouw te zijn, of alles daartussen in. Ze benadrukt dat die representaties niet gebaseerd zijn op natuurlijke verschillen tussen mensen, maar dat het een aangeleerde blik is. Die blik zien we terug in dominante weergaves van mannelijkheid en vrouwelijkheid in de media, zoals grote Hollywoodfilms. representaties zien we vaak terug in de media, zoals grote Hollywoodfilms.
Autar wijst op de filmposters voor Marvels’ superheldenfilms ‘Captain America’ (mannelijk personage) en ‘Black Widow’ (vrouwelijk personage). Captain America neemt een fiere houding aan met het schild voor zijn borst. The Black Widow, daarentegen, neemt een positie aan waar haar rondingen worden benadrukt. Captain America is een standvastige leider, the Black Widow is een sensuele heldin. De makers van deze films kiezen voor deze stereotyperende weergave van de superhelden, omdat ze verwachten dat dit in de smaak valt bij het publiek. Naast gender, zie je ook vaak etnische stereotyperingen in films. Denk aan standaard filmkarakters als de witte vrouw in nood, de vurige Latina en de boze zwarte vrouw. Het is een succesvol verdienmodel, dat er voor zorgt dat stereotyperingen blijven bestaan.
Mannelijke eigenschappen zijn vaak “de norm”, bij vrouwen wordt het gender juist zichtbaar benadrukt.
De seksuele revolutie van wie…?
Ook de literatuur zien we zulke stereotyperende representaties continu terugkomen. Een willekeurige greep in de Nederlandse literatuurcanon laat zien dat 70% van de werken een mannelijk hoofdpersonage verbeelden, vaak geschreven door een mannelijke auteur. De man is over het algemeen een complex personage met gevoelens en ideeën, de vrouw is voornamelijk dat wat haar gender representeert: verleiding, onschuld, seksualiteit, verzorgend. Mannelijke eigenschappen zijn vaak “de norm”, bij vrouwen wordt het gender juist zichtbaar benadrukt. Pieterse illustreert hoe deze verhalen grote impact hebben op de maatschappij met het boek ‘Turks Fruit’ van Jan Wolkers.
Vanaf het moment van publicatie in de jaren ’70, wordt het boek verheven tot een symbool van de seksuele revolutie: weg met de preutsheid en de spruitjeslucht van de jaren ’50! Toch is er ook tegenluid te horen. Feministische groepen, zoals het Vrouwenbevrijdingsfront, hebben commentaar op de seksscènes in het boek: ze zitten vol met seksueel grensoverschrijdend gedrag naar vrouwen. “Toch is het boek is in het Nederlandse nationale zelfbeeld opgenomen als een land waarin seksuele vrijheid gevierd wordt, waarin alles kan,” legt Pieterse uit. Een zelfbeeld dat van oudsher vooral is beïnvloed door werken van mannelijke auteurs en kunstenaars, die vaak hogere waardering krijgen voor hun werk dan vrouwen. Het is lastig om complexiteit aan te brengen in zo’n populair narratief, de kritiek van toen haalt de populaire overlevering van ‘Turks Fruit’ niet.
Tussen prostituee en maagd
Media en kunst zijn krachtige middelen om dominante ideeën over gender te laten voortbestaan, maar creëren evengoed ruimte voor discussie en verandering. En dat is belangrijk, vinden de drie wetenschappers, want alleen zo laat je het besef doordringen dat er meerdere interpretaties en vormen van gender mogelijk zijn. Voor Wijnia is er één Bijbels figuur die dat perfect weergeeft: Maria Magdalena. “Een spiegel van de tijd als het gaat om representatie in kunst”, noemt Wijnia haar. In veel kunstwerken vanaf de middeleeuwen tot en met nu, zien we Magdalena als een gevallen vrouw, een prostituee die zich bekeerde. Maar uit de geschriften blijkt dat Magdalena een heleboel gezichten heeft: wijs, spiritueel, eigenzinnig, prekend, trouw aan haar geloof.
Naast dominante representaties van gender, kan het dus ook anders. Wijnia laat voorbeelden zien van kunstwerken waarin we die veelzijdigheid van Magdalena juist wordt benadrukt: relaxed onderuitgezakt op een stoel, bijvoorbeeld. Neemt ze hier, als vrouw, de ruimte in die haar vaak is ontzegd in kunstafbeeldingen in de middeleeuwen? Of een foto van Kim Kardashian die, met haar haren voor haar borsten, Maria Magdalena uitbeeld. Een veelzeggende foto, vind Wijnia. Maria Magdalena schuurt in de publieke verbeelding, omdat ze niet voldoet aan de populaire categorieën voor iconische vrouwen: hoer of madonna. Kim Kardashian schuurt om dezelfde redenen. Ze is een succesvolle zakenvrouw, die haar imperium heeft opgebouwd rondom een controversieel onderwerp: haar lichaam en seksualiteit.
Nog niet klaar met filosoferen over gender in boeken, kunst en media? Dan hebben de sprekers nog wat tips voor je. Lees bijvoorbeeld het essay ‘Why have there been no great women artist’ van Linda Nochlin, duik in de roman ‘Harpie’ van Hannah van Binsbergen, of bingewatch ‘Fleabag’ op Prime Amazon.
