Wat een ramp
Ze zag de verwoesting van de aardbeving op Haïti die in 2010 aan bijna honderdduizend mensen het leven kostte. Ze zag in Sri Lanka de gevolgen van de tsunami die meer dan 35 duizend mensen van het leven beroofde. Toch wil Hilhorst het woord 'natuurramp' vermijden, want het klopt niet. Ja, er is natuurgeweld, maar het zijn andere, achterliggende oorzaken die het uiteindelijk tot ramp maken. Ongelijkheid, corruptie, armoede en een gebrek aan kennis.
Neem Haïti. Binnen 24 uur na de aardbeving in 2010 kwam de regering met een cijfer naar buiten over het aantal slachtoffers: 226.000. Niet alleen was het onmogelijk om binnen zo’n korte tijd al een goede inschatting van dit aantal te maken, er was meer aan de hand, stelt Hilhorst. Dit getal had een functie. De tsunami van 2004 in Azië kostte aan 225.000 mensen het leven. De Haïtiaanse overheid gaf hiermee een boodschap af: onze ramp is groter. Kom ons helpen, stuur geld en middelen.
Een ander voorbeeld is de aardbeving iets ten oosten van Istanbul in 1999. In totaal verloren meer dan 17.000 mensen het leven. Veel flats in Istanbul waren ingestort. Dat kwam niet zozeer door de aardbeving zelf, als wel door de enorme vraag naar huisvesting in de stad. Met haast moest er hoogbouw komen. De vraag was groot, de controle op de bouw minimaal. De flats waren niet geaard en dus ontzettend kwetsbaar bij een aardbeving.
Geen schone lei
Rampen ontwrichten samenlevingen, ze gooien ze overhoop. Toch betekent dat niet dat er ruimte is voor sociale verandering. De Sandinistische Revolutie in 1979 in Nicaragua is een uitzondering op de regel. Zeven jaar eerder liet een aardbeving het land achter in puin. De financiële steun uit de VS stak de Nicaraguaanse overheid in eigen zak, tot woede van de bevolking die jarenlang tussen de ruïnes leefde. Het Sandinistisch Bevrijdingsfront won aan steun en draagkracht, en gooide de Somoza-regering omver.
Maar meestal wordt de macht na een ramp niet vervangen, maar uitvergroot. Ook als de Verenigde Naties en hulporganisaties het voor het zeggen hebben. Zij houden de laatste jaren vast aan de afspraken die zijn vastgelegd in het ‘Sendai framework for action’. Als er een ramp gebeurt, zorgen we dat we de samenleving opbouwen op een manier die beter is bestand tegen toekomstig natuurgeweld. Hilhorst vat het samen in de leus ‘We’re going to build back better’. Hilhorst: “Dat betekent dat je niet probeert via noodmaatregelen snel weer wat uit de grond te stampen, maar via inclusieve, participatieve processen de bevolking betrekt. Meer inspraak en meer zeggenschap om uiteindelijk tot betere samenlevingen komen na een ramp.” Van crisis naar kans.
Hilhorsts kritiek op de ‘building back better’-methode, is dat er voorbij wordt gegaan aan de machtsverhoudingen die er spelen. In 2016 trof een aardbeving de Nuevo Tarqui markt in Ecuador, die instortte. Het was een rommelige, zelfgeorganiseerde markt. De overheid besloot een paar kilometer verderop een nieuw marktterrein aan te leggen. Met inspraak van de bevolking. ‘Building back better’. Wat de overheid niet doorhad, legt Hilhorst uit, was dat er groothandelaren en kleine marktkooplui waren. De groothandelaren konden naar de inspraakavonden. De kleine marktkooplui waren te druk toch nog wat te verkopen op de straten, ze waren druk met overleven. De groothandelaren zetten het proces naar hun hand en bemachtigden de beste plekken op de hernieuwde markt. De kleine marktkooplui kwamen ergens achteraf te staan, waar het openbaar vervoer en de klanten niet komen. Inspraak is goed, maar vraag je af wie er de mogelijkheid heeft om in te spreken.
Er wordt weleens gezegd dat rampen ook tot mooie dingen leiden. Ze leiden tot ongekende solidariteit. "People rise to the occasion with joy", schrijft Rebecca Solnit in A Paradise Built in Hell. Maar dat is meestal alleen in de eerste dagen na een ramp, stelt Hilhorst. Over het algemeen zijn rampen geen keerpunten, maar wordt de macht geconsolideerd en versterkt. Toch is Hilhorsts boodschap over noodhulp geen cynische. Ze doet een oproep aan ons. Zoek naar het verhaal achter de ramp. Wat is er gebeurd? Waarom is het verlies zo groot? Waarom is de respons zo inadequaat? Dan zie je dat de natuur niet de enige oorzaak is.
