Resistentiepaniek is overdreven. Vooral in Nederland.

Antibioticaresistentie een niet te onderschatten probleem. Media spreken van 'de oorlog tegen resistente bacteriën' of, erger nog, een 'antibiotica-apocalyps'. Een geïnfecteerd sneetje aan je vinger kan je fataal worden als die niet behandeld wordt en de infectie zich verspreidt. Eenvoudige operaties zijn gevaarlijk als je potentiële infecties niet kan weren door antibiotica toe te dienen. In 2015 stierven er 700.000 mensen aan resistente bacteriën. De voorspelling is dat dat getal zal oplopen tot 10 miljoen in 2050 als we niks doen.

Dat is als je de media mag geloven. De wetenschap vertelt een ander verhaal. Medisch microbioloog prof. dr. Marc Bonten is genuanceerd over de dreiging. En hij laat zien waarom we de getallen hierboven niet serieus hoeven te nemen.

Hoe werken antibiotica?

Bacteriën zijn overal. Sommige zijn ziekmakend als ze je lichaam binnendringen. Je afweersysteem probeert ze uit te roeien, maar kan dat niet altijd alleen af. Hulp van buitenaf is dan welkom. Antibiotica zijn organische, natuurlijke materialen die de infecterende bacteriën doden. Ze brengen schade toe aan de celwand, het chromosoom of de ribosomen van de bacterie waardoor die sterft en zich niet meer kan vermenigvuldigen. Zo blokkeert het antibioticum penicilline een enzym dat verantwoordelijk is voor de bouw van de celwand van de bacterie, waardoor die uit elkaar knapt.

De uitdaging bij het bestrijden van ziekmakende bacteriën is dat ze zich razendsnel delen, in optimale omstandigheden elke 20 minuten. Bij deze deling kunnen toevallige mutaties in het DNA ontstaan, waardoor de eigenschappen van de ene bacterie net wat anders zijn dan die van de andere. In een kolonie van miljarden bacteriën is de kans reëel dat er een bacterie ontstaat die door een mutatie aan de werking van penicilline ontsnapt. Bijvoorbeeld omdat het enzym waar het antibioticum op aangrijpt net wat veranderd is. De sleutel past als het ware niet meer in het slot. Het is een resistente bacterie geworden, die zich ongestoord door het antibioticum kan voortplanten. Als de mutatie zich verspreidt in de populatie doordat het een voordeel biedt ten opzichte van bacteriën zonder de mutatie, is er natuurlijke selectie opgetreden.

Om deze evolutie van de bacterie voor te zijn is het belangrijk op tijd de antibiotica toe te dienen zodat allebacteriën doodgaan voordat er eentje resistent geworden is. Want, ligt Bonten toe, “waar bacteriën niet dood aan gaan, maakt ze sterker.” En je moet spaarzaam zijn met het gebruik van antibiotica. Hoe vaker bacteriën in contact komen met een antibioticum, hoe groter de kans dat bacteriën er resistent tegen worden. Dan moet er naar een nieuw antibioticum gezocht worden wat wel werkt.

Resistentie in Nederland

In Nederland gaan doen we het goed. Van alle Europese landen wordt in Nederland het minste antibiotica voorgeschreven aan mensen. Daarmee zorgen we dat selectiedruk laag is. Daarnaast is Nederland een relatief hygiënisch land. Zeker in onze ziekenhuizen, waar het antibioticagebruik zich concentreert, letten we goed op dat resistente bacteriën zo min mogelijk worden overgedragen.

Als er een uitbraak is van een resistente bacterie, zoals onlangs in het VUmc, treffen we efficiënte maatregelen. Een afdeling wordt gesloten of er volgt een opnamestop, zodat de bacterie niet verspreid kan worden. Dat is uniek voor Nederland, volgens Bonten: “Het sluiten van een afdeling is in veel landen onbespreekbaar. Zeker als het inkomen van de artsen direct afhankelijk is van het aantal patiënten dat ze behandelen, zoals in de V.S.” Geen reden dus voor paniek bij berichten zoals die over het VUmc.

"Van alle Europese landen wordt in Nederland het minste antibiotica voorgeschreven aan mensen."

Als je besmet bent met een resistente bacterie, betekent dat bovendien niet per se dat je eraan zal overlijden. “Het is geen alles-of-nietsfenomeen,” stelt Bonten. Andere factoren spelen vaak een rol: de leeftijd, de ernst van de infectie en het aantal andere ziektes dat een patiënt heeft. Bonten: “Patiënten met een bacteriële infectie waarbij resistentie in het spel is, liggen vaak al in het ziekenhuis en zijn al ernstig ziek. Dan zijn er veel andere factoren die bepalend zijn voor de afloop van de infectie.”

Alarmerende cijfers

Maar hoe zit het dan met die 700.000 overleden mensen in 2015? En die 10 miljoen in 2050? “Die getallen kom je telkens weer tegen als het over antibioticaresistentie gaat,” verzucht Bonten. De getallen komen uit een rapport opgesteld door Lord Baron Jim O'Neill. Dat is geen microbioloog maar een bankier van Goldman Sachs. Hij werd ingehuurd door de Britse overheid en geassisteerd door consultancybedrijven. Collega's van Bonten zijn voor het rapport geconsulteerd, maar hadden geen invloed op het rapport.

"De getallen komen uit een rapport opgesteld door Lord Baron Jim O'Neill. Dat is geen microbioloog maar een bankier van Goldman Sachs."

In het rapport zijn de analyses slordig. Het aantal huidige infecties door resistente bacteriën wordt overschat en het aandeel van resistentie aan sterfte ook. De conclusie van Bontens collega's die het rapport analyseerden: “there is no empirical data supporting any of these scenarios.” De reactie van de opstellers van het rapport: dat was niet de bedoeling, we wilden “broad, brush estimates” geven, en ze vulden aan dat “more detailed and robust work will be done by academic researchers.” Dan maak je je er gemakkelijk vanaf.

Ondertussen deden de makers van het rapport hun best het een zo wetenschappelijk mogelijk uiterlijk te geven. Het kwaad was geschied. De nuancerende reactie uit de wetenschappelijke hoek legt het af tegen de alarmerende kreet van de consultants. Overigens kwam dat sommige wetenschappers niet verkeerd uit. De kans op subsidie voor onderzoek neemt met zulke berichten immers alleen maar toe. Tot Bontens ergernis zijn er zelfs onderzoekers die het rapport in hun wetenschappelijke artikelen citeren.

Over de grenzen

Hoeven we ons dan helemaal geen zorgen te maken over resistentie? Bonten wil het probleem niet bagatelliseren. “Ja, de resistentie neemt toe.” Dat is een natuurlijk, onomkeerbaar proces. En hoewel er op dit moment nog altijd meer mensen dood gaan door een gebrek aan antibiotica dan door resistente bacteriën, wordt het probleem groter. Bonten: “Ik voorspel dat antibioticaresistentie voor Afrika en Azië dezelfde problematiek gaat opleveren als malaria, HIV of TBC.” Het ontbreekt aan de middelen om infecties te voorkomen en is daarmee vooral een probleem van armoede. “We moeten de blik niet op Nederland richten, maar zorgen dat de enorme kennis die wij hebben, ten dienste komt van de landen die dat in de toekomst nodig hebben.”

Meer weten? Bijvoorbeeld over de relatie tussen dieren en antibioticagebruik of de belofte van bacteriofagen? Bekijk dan de lezing Resistentiepaniek? Bekijk ook de andere lezingen in de serie "Zwarte zwanen".